Page 69 - ÇALGI EĞİTİMİ | UT 12

ETÜT VE ESER İCRASI

3.4. Saba Makamı

Türk musikisinde bir bileşik makam.

Seydî’nin el-Matla’ında terkipler arasında zikrettiği saba makamı dügâh perdesinde karar eden makamlardan olup seyir
özelliği çıkıcı veya çıkıcı-inicidir. Saba makamının dizisi, çargâh perdesindeki zirgüleli hicaz dizisine yerinde yani dügâh
perdesindeki saba dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir. Saba dörtlüsü kendi yeri olan dügâh perdesinde
KSS aralıklarıyla sıralanan dügâh, segâh, çargâh ve hicaz perdelerinden meydana gelen 18 komalık bir “eksik dörtlü”
olup saba makamı dügâh perdesinde bu dörtlü (çeşni) ile karar eder.
Bu eksik dörtlünün tam dörtlü olma ihtiyacından dolayı bu dörtlünün 4. sesi olan hicaz perdesi (bakiye bemollü re) seyir
sırasında 2-2,5 koma kadar daha dik (ince) basılır. Rauf Yektâ Bey bu konuya dikkat çekerek çargâh ile bu dikleşmiş
hicaz perdesinin arasının 12/11 oranında olması gerektiğini belirtmiştir. Bu oranda söz konusu re bemolün 4 değil 2,5
komalık bir pestlikle basılması gerektiğini göstermektedir. Ancak buna benzer bazı makamlardaki ses ihtiyacını pek de
karşılayamayan Arel-Ezgi nazariyatında bu perdeyi gösterecek bir değiştirme işareti (bemol) olmadığı için notada bakiye
bemolü ile yazılmasına rağmen icrada bu perde ifade edilen oranda daha dikçe basılır. Saba makamında benzer bir
özellik, çargâhtaki zirgüleli hicaz dizisinin 6. sesi olan şehnaz perdesi (bakiye bemollü la) için de söz konusudur. Fakat
bu perde seyir sırasında bazan şehnaz (bakiye bemollü) değil dik şehnaz (koma bemollü) olarak basılır. Bunun sonu-
cunda çargâhtaki zirgüleli hicaz dizisi de değişmiş olur. Bu perdenin bazen bu şekilde dik şehnaz olarak basılmasının
üç sebebi olabilir:
1. Çargâh perdesi üzerinde bulunan zirgüleli hicaz dizisi değişip uzzal dizisi hâline gelmiş ve bu dizinin bir kısmı yani
dik şehnaz perdesine kadar olan kısmı kullanılmıştır. “Çargâh perdesinde uzzal dizisinin bir kısmı” diye belirtilmesinin
sebebi ise şudur: Böyle bir dizide dik şehnaz perdesinin arkasından sünbüle (küçük mücenneb bemollü si) perdesinin
gelmesi gerekir fakat hiçbir saba eserin tiz tarafında bu perdeler olmaz. Ancak “uzzal dizisinin bir kısmı” ibaresiyle
gerdaniye perdesindeki uşşak dörtlüsünün iki sesini içine alan bir bölge kastedilmiş olur ki bu da çok kuvvetli olmayan
bir ihtimaldir. Çünkü gerdaniyede uşşak dörtlüsü daha çok bestenigar, şevkutarab ve şevkefza makamlarında kullanılır.

2. Çargâh perdesindeki zirgüleli hicaz dizisinin seslerinden biri olan dik hisar perdesi (koma bemollü mi) üzerine bir
segâh beşlisi gelmiş olabilir ve bu sebeple şehnaz perdesi yerine dik şehnaz perdesi gerekmiştir diye düşünülebilir.
Bu izah daha makul görünmektedir. Çünkü dik hisar perdesi üzerindeki segâh beşlisinde dik şehnaz perdesinden
sonra tiz segâh perdesi gelir ki bu perde zaten sabâ dizisinin tabii seslerinden biridir.
3. Şehnaz perdesi çargâh perdesiyle karşılaştığı zaman yani çargâhtan şehnaz perdesine sıçrama yapıldığında şehnaz
perdesinin daha dik basılma ihtiyacı büyük bir açıklıkla kendini belli eder. Bu da şu sebebe bağlanabilir: Çargâh ve
muhayyer perdeleri arası 40 komalık bir majör altılıdır. Çargâh ile şehnaz perdeleri arası ise 36 komalık, 1 koma artmış
bir çeşit minör altılı denebilecek bir aralıktır. İşte bu 1 koma artmış minör altılının majör altılı olma eğilimi dolayısıyla
şehnaz perdesinin daha dik basılıp 40 komaya mümkün olduğu kadar yaklaşmak ihtiyacının sonucunda bu perdenin
şehnaz değil dik şehnaz olarak kullanıldığı kabul edilebilir. Çünkü çargâh ile dik şehnaz perdeleri arası 39 komalık bir
altılıdır.

Saba makamında bu sebeplerden biri veya yerine göre hepsinin tesiriyle zaman zaman şehnaz perdesi yerine dik şehnaz
perdesi kullanılır. Eski nazariyatçılardan bir kısmı saba makamının, çargâhtaki zirgüleli hicaz dizisine uşşak dörtlüsünün
alt iki sesinin (dügâh ve segâh perdelerinin) eklenmesinden meydana geldiğini söylemiştir. Bu ifade yanlış değil fakat
eksiktir. Çünkü burada saba dörtlüsünden hiç söz edilmemektedir. Halbuki çok özel bir çeşni olan saba dörtlüsü birtakım
makamların yapısında veya geçkilerde başlı başına yer alır. Böyle bir tarife göre saba makamını 8 sesli bir dizi hâlinde
göstermek mümkündür.
Saba makamının 8 sesli bir dizi ile gösterilebilmesi onun basit makamlardan biri olduğu etkisini uyandırmamalıdır. Zira
makamın güçlüsünün 3. derece olması, durak dügâh perdesiyle tiz durak şehnaz perdeleri arasının tam sekizli olmaması,
durak üzerindeki saba dörtlüsünün eksik dörtlü olması ve dizide yukarıda sayılan birtakım çeşni ve dizi değişikliklerinin
bulunması dolayısıyla saba bileşik bir makamdır. Saba makamının güçlüsü çârgâh perdesi olup bu perdede zirgüleli
hicaz çeşnisiyle yarım karar yapılır. Bütün seyir sırasında bu perde eksen durumundadır.

Saba makamı asma kararlar bakımından zengindir. Gerdaniyede hicazlı, acemde nikrizli, dik hisarda hüzzamlı veya segâhlı
asma kararlar yapılabilirse de tiz taraftaki bu kalışlarda fazla ısrar etmemek gerekir. Çünkü hem makam, karakterine
aykırı olarak parlak bir kimlik kazanır hem de şevkefza ve şevkutarab gibi makamlara benzeyebilir. Bu kalışlar çok az
ve gerektiğinde yapılmalıdır. Segâh perdesi de üzerinde herhangi bir çeşni meydana gelmemesine rağmen bir asma
karar perdesidir ve sıkça kullanılır. Ayrıca rast perdesine rast dörtlüsü ile düşülebilir. Nota yazımında sabâ makamının
donanımına si için koma, re için bakiye bemolü konup ve gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.

66 67