Page 48 - ÇALGI EĞİTİMİ | UT 12

3. ÜNİTE

3. ÜNİTE: ETÜT VE ESER İCRASI

HAZIRLIK ÇALIŞMASI

1. Bu ünitede yer alan makamlarla ilgili saz eseri ve sözlü eserlerin kayıtlarına ulaşarak dinleyiniz (TRT arşivi,
Klasik Türk Müziği Koroları kayıtları).
2. Çeşitli enstrümanlarda yapılmış olan taksim kayıtlarını dinleyiniz.
3. Ünitede yer alan makamlar hakkında ansiklopedik bilgiler edininiz (Makamların isim analizi, kimler tara-
fından bulunduğu vs.). Topladığınız bilgi ve dökümanları sınıf arkadaşlarınızla paylaşınız.

3.1. Zirgülelihicaz Makamı

Hicaz ailesi adı verilen, birbiriyle yakın ilişkili hicaz, uzzal, hümayun ve zirgüleli hicaz makamlarından oluşan grubun
bir makamıdır. Makamın yedeni bakiye diyezli sol (nim-zirgüle) perdesi olduğundan makama bu adın verildiği ifade
edilmiştir. Zirgüleli hicaz makamının karar perdesi grubun diğer üç makamı gibi dügâh perdesidir. İnici-çıkıcı bir seyir
özelliğine sahip olan makamın dizisi, dügâh perdesindeki bir hicaz beşlisine hüseyni perdesinde yine bir hicaz dörtlü-
sünün eklenmesiyle elde edilir.
Makamın güçlü perdesi hüseyni (mi) olup bu perdede hicaz çeşnisiyle yarım karar yapılır. Yarım karar yapılırken koma
diyezli fa (dik acem) yerine fa (acem) perdesi basılırsa yarım karar yine hicazlıdır. Fakat bu durumda hicaz çeşnisi
S A12 S değil B A13 S şeklinde olur ki bu da özellikle inici seyirde yapılabilen bir uygulamadır ve makama bir olumsuzluk
getirmez. Zirgüleli hicaz makamı, bizzat kendi imkânları ve hicaz ailesinin birbirine geçkiler yapması özelliğiyle asma
kararlar bakımından oldukça zengindir. Makam seyri esnasında hüseynideki hicazdan sonra neva perdesine düşülüp
nikriz çeşnili bir asma karar, bunun dışında diğer hicaz çeşitleri gibi nîm-hicaz ve dik kürdi perdelerinde de çeşnisiz
asma kararlar yapılabilir. Bu şekilde inilerek rast perdesine düşülürse bu perdede de nikriz çeşnisiyle asma karar yapılır.
Hicaz ailesini meydana getiren dört makamdan her birinin, ailenin diğer makamlarına zaman zaman asma kararlarla
geçki yapma özelliğine sahip olduğu bilinmektedir. Çünkü bu ailenin temelini kimi dörtlü kimi beşli halinde olan dügâh
perdesi üzerindeki hicaz çeşnisi teşkil eder. Değişen ise sadece güçlüler ve güçlü üstündeki çeşnilerdir. Bu özelliğiyle
zirgüleli hicaz seyri sırasında da ailenin diğer makamlarına asma kararlar vasıtasıyla geçkiler yapılır. Bunlar nevada rastlı
(hicaz makamı), nevada buselikli (hümayun makamı), hüseynide uşşaklı (uzzal makamı) asma kararlardır. Zirgüleli hicaz
kendi yeri olan dügâhta pek az kullanılmıştır. Buna karşılık makamın şedleri olan yegâhtaki şeddi şedaraban, hüseyni
aşirandaki şeddi sûzidil, ıraktaki şeddi evcârâ, rasttaki şeddi zirgüleli sûzinak çok kullanılmış ve beğenilmiştir.

Zirgüleli hicaz makamındaki elde pek az bulunan eserlerde güçlü üzerindeki bölgeye pek sadık kalınmadığı görülür yani
hüseynideki hicaz çeşnisi genellikle diğer hicaz çeşitlerinin üst bölgeleriyle değiştirilmiştir. Bu durumda makamı diğer
hicaz ailesi makamlarından ayıran ve zirgüleli hicaz adlandırılmasına sebep olan sadece karar sırasında nim-zirgüle
perdesinin kullanılmasıdır. Makamın diğer şedlerinde de bu özellik yer almaktadır. Makamın donanımında si için bakiye
bemolü (dik kürdi), fa için koma diyezi (dik acem), do için bakiye diyezi (nim-hicaz), tiz taraftaki sol için yine bakiye diyezi
(nim-şehnaz) konulur ve geçkiler yapıldıkça gerekli değişiklikler eser içinde gösterilir.

Makam tiz ve pest taraftan üç şekilde genişleyebilir:

1. Durak üzerindeki hicaz beşlisi tiz durak muhayyer perdesine simetrik olarak göçürülür (simetrik genişleme).
2. Güçlü hüseyni perdesi üzerindeki hicaz dörtlüsüne muhayyer perdesinde bir buselik beşlisi getirilerek makam
hüseynide hümayun dizisi olarak genişletilir (yeni dizi teşkili).

46 47