Page 42 - RİTİM EĞİTİMİ VE HALK DANSLARI 11

OKUMA METNİ

RIZA TEVFİK VE ‘‘RAKS HAKKINDA’’ İLK YAZI

19. yüzyıldan itibaren farklı ülke aydınlarının yürüttüğü folklor çalışmaları; Osmanlı İmparatorlu-
ğu’nun gündemine Ziya Gökalp, M. Fuat Köprülü, Yusuf Akçura, Rıza Tevfik Bölükbaşı ve Selim Sırrı Tarcan
gibi aydınların gazeteler ile dergilerde yayımlanan yazılarıyla taşınır. Bu yazılarda genel hatlarıyla folklor
disiplini tanıtılmış, bu disiplinin diğer disiplinlerle ilişkisi tartışılmış ve “folklor” terimine Türkçe bir karşılık bul-
ma çabasına girişilmiştir. Yazılarda konunun siyasi boyutlarına da dikkat çekilmiş ve farklı açılardan da olsa
“folklor” ile “ulus’’ arasındaki ilişkinin altı çizilmiştir.
Türkiye’de yayımlanan folklor konulu birçok tez, bibliyografya çalışması ve makalede, halk dansları
hakkındaki ilk yazının 1900 yılında kaleme alındığı vurgulanmaktadır. Rıza Tevfik’in “Memalik-i Osmaniye’de
Raks ve Muhtelif Tarzları” başlıklı bu makalesi, Nev-Sal-i Afiyet-Salnâme-i Tıbbî adlı bir tıp yıllığında yayım-
lanmıştır. Bağımsız araştırmacı Mutlu Öztürk, makalenin Osmanlıcasını Abdullah Uçman’ın Rıza Tevfik’in
makalelerini derlediği 1982 tarihli kitaptan almış hem transkripsiyonunu hem de günümüz Türkçesine sade-
leştirilerek uyarlanmış hâlini 1998’de “Folklora Doğru” dergisinde yayımlamıştır.
İmparatorluğun son dönemlerinde, Osmanlı aydınlarının sağlık, beden terbiyesi ve spor gibi beden
politikasıyla bağlantılı konularda yazmaya başladığını aktaran Öztürk; bu temaların devamında raks mesele-
sinin gündeme gelmesinin doğal olduğunu ifade etmektedir. Ona göre Rıza Tevfik’in makalesinin çarpıcı yanı,
“milliyetçi komplekslerden uzaklığı, dolayısıyla da görece bilimsel niteliği”dir. Arzu Öztürkmen de makalenin
folklor ile ilgili tartışmaların yeni başladığı bir dönemde kaleme alındığını ve kendi dönemine göre oldukça
ilerici bir yaklaşıma sahip olduğunu ifade etmektedir.
Rıza Tevfik’in makalesinde sırasıyla; dansın fizyolojik nedenleri, Osmanlıda dans ve çeşitleri, resmî
törenler ile zeybek dansları incelenmektedir. Makale, yazarın ifadesiyle “ilkellerde” dansın çok önemli olduğu
ancak medeniyetin gelişmesi ile birlikte danstaki anlamın da kaybolduğu saptamasıyla başlamaktadır. Dans,
zamanla düzenlenmiş birtakım hareketler dizgesi olarak gelişmiş; amacı da estetik hareket ve tavırdan ibaret
kalmıştır.
Yazar bu tür genel saptamalardan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda icra edilen danslarla ilgili yo-
rumlarda bulunur. Dansın tarzı ve şeklinin; ırkla, milliyetle, bir milletin âdetleriyle sıkı sıkıya ilişkili olduğunu
vurgular. Düğün törenleri, şarkılar, millî masallar gibi dansın çeşitleri de bir millet ile diğeri arasındaki ilişkiyi ve
yakınlığı göstermektedir. (…)
Cumhuriyetin ilanından önce kaleme alınan bu makalede, imparatorluk sınırları içindeki etnik ve
kültürel farklılıkların ifade ediliş biçimi dikkat çekicidir. Yazar, milletler arasındaki etkileşim ile farklılıkları dans
tavırları üzerinden aktarmaktadır. (…)
Rıza Tevfik, makalenin son bölümünde zeybeklere de uzunca bir bölüm ayırmıştır. Adım adım zey-
bek dansı tarifi yapan yazar, daha sonra da padişahın cülus töreninde seyrettiği bir zeybek gösterisini betim-
ler. Bir saat süren ve istek üzerine tekrarlanan bu gösteride, on altı kişi sahne almıştır. (…)
Makale, hem Batılı bir dans icat etme çabasına hem de zeybek dansının Cumhuriyet Dönemi’nden
itibaren savaşçı Türk ulusunun simgesi hâline getirilmesine yönelik erken tarihli ipuçları barındırmaktadır.

(Berna Kurt’un Ulus’un Dansı Türk Halk Oyunları Geleneğinin İcadı adlı kitabından sadeleştirilerek alın-
mıştır.)

DERS İÇİ ETKİNLİK

Rıza Tevfik Bölükbaşı’nın ‘‘Raks Hakkında’’ makalesi halk dansları anlayışına ve çalış-
malarına ne tür katkıda bulunmuştur? Aşağıdaki boşluğa konu hakkındaki düşüncelerinizi
yazınız.

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................
2. ÜNİTE ........................................................................................................................................

40