Page 3 - Fizik 11 | 2.Ünite
P. 3
ELEKTRİK VE MANYETİZMA
2.4. MANYETİZMA VE ELEKTROMANYETİK İNDÜKLENME
Elektrik ve manyetizma arasındaki ilişki, Danimarkalı bilim insanı Hans Christian Öersted (Hens Kıristiyen Örstö)
tarafından 1819’da bir deney sırasında keşfedilmiştir. Öersted, bu deneyde içinden akım geçen bir telin yakının-
da duran pusula iğnesini saptırdığını gözlemlemiştir. Bundan kısa bir süre sonra Andre Marie Ampere (Andre
Meri Amper), akım taşıyan bir iletkenin diğerine uyguladığı manyetik kuvveti hesaplamak için gerekli bağın-
tıları elde etmiştir. 1820'lerde Michael Faraday (Maykıl Feredey) ve Joseph Henry ( Cosıf Henri) de yaptıkları
deneylerde elektrik akımı ile manyetizma arasındaki başka ilişkileri de göstermişlerdir. Yıllar sonra Maxwell’in
(Meksvel) çalışmaları da değişen bir elektrik alanın bir manyetik alan oluşturduğunu ortaya koymuştur.
Bu bölümde, akım geçen telin oluşturduğu manyetik alan, manyetik alan içindeki hareketli yüklere ve akım
taşıyan tellere etkiyen kuvvetler ile elektromanyetik indüklenme olayı incelenecektir.
A) ÜZERİNDEN AKIM GEÇEN DÜZ TELİN ÇEVRESİNDE OLUŞAN MANYETİK ALAN
Pusula iğnesi her zaman bulunduğu ortamdaki manyetik alanın doğrultusunda yönlenir. Pusula iğnesinin doğ-
rultusunun değişmesi, ortamdaki manyetik alanın değiştiğini gösterir. Örneğin pusulaya bir mıknatıs yaklaş-
tırıldığında pusula iğnesinin doğrultusu değişebilir. Bu durum, üzerinden akım geçen iletken telin çevresinde
oluşturduğu manyetik alanın varlığını göstermek için kullanılabilir.
A A
İletken düzgün tel
S N V V
N
K K
S
B B
a) Akım geçmeyen düz telin yanındaki pusula b) Akım geçen düz telin yanındaki pusula
Şekil 2.33: Düz telin etrafına yerleştirilmiş pusulalar
Akım geçmeyen bir düz telin yakınına pusula yerleştirildiğinde pusula iğnesi bulunduğu ortamdaki manyetik
alanın etkisindedir (Şekil 2.33.a). K anahtarı kapatılarak düz telden akım geçmesi sağlanırsa pusula iğnesinin
doğrultusunun değiştiği gözlenir (Şekil 2.33.b). Bu olayda mıknatıs kullanılmamasına rağmen pusula iğnesinin
doğrultusunun değişmesi, üzerinden akım geçen telin çevresinde manyetik alan oluştuğunu gösterir.
Mıknatısın oluşturduğu manyetik alanın kaynağı mıknatısı oluşturan atomlara ait elektronların hareketidir.
Akım geçen telin oluşturduğu manyetik alanın kaynağı ise teldeki elektronların hareketidir. Bu nedenle telden
akım geçtiğinde, akımı oluşturan elektronların hareketinden dolayı telin çevresinde manyetik alan oluşur. Man-
yetik alan vektörel bir büyüklüktür ve B sembolü ile gösterilir. SI’da birimi Tesla’dır (T).
? Akım geçen düz telin çevresinde oluşturduğu manyetik alanın şiddetini etkileyen değişkenler
nelerdir?
305
305
