Page 138 - THM TEORİ VE UYGULAMASI (ORTAK-TSM) 12

OKUMA METNI

TÜRKÜLERDE VARYANTLAŞMA

Folklor (halk bilimi) ürünleri; âdeta bir canlı gibi toplumda meydana gelen her türlü duruma ve farklılaş-
maya ayak uydurarak kendiliğinden değişime uğrayabilme imkânına sahiptir. Türküler de her sözlü folklor
ürünü gibi, zaman içinde gelişerek, değişerek ve ortama uyum sağlayarak varlığını sürdürür. Türkülerde
çok sık rastlanan, küçük farklılıklarla değişime uğramaya müzik dilinde “varyantlaşma” denir.
Fransızcadan Türkçeye geçen “varyant” terimi, sözlük anlamı olarak “Bir yol şebekesi üzerinde, belli bir
noktadan ayrılarak başka bir noktada aynı yolla birleşen ikinci derecedeki bir yol, yan yol.” demektir. Bir
edebiyat terimi olarak ise “Masal, efsane, bilmece, oyun, gelenek vb. bir metnin, bir eserin veya bir olayın
aslından az çok ayrılan değişik biçimli olanı.” şeklinde tarif edilir. Müzik alanında kullanıldığında da çeşitlen-
meyi, diğer bir ifadeyle farklılaşmayı ifade eder.
Varyant, çok küçük değişikliklerle ayrı bir hâl kazanmış olan müzik eserinin yeni bir durumunu anlatmak-
tadır. Bu durumda iki müzik eseri birçok özelliği ile birbirine benzeyebilmekte, fakat çok küçük ayrıntılarla
da olsa birbirinden ayrılabilmektedir. Bu eserlere, biri diğerinin eşi veya benzeyeni anlamında “varyant”
denmektedir. Bu farklılaşma, müzik eserlerinde bazen ezgide, bazen sözde, bazen de usulde ortaya çıka-
bilmektedir.
Türküler bir yerden başka bir yere taşınırken bilinçli ya da bilinçsiz şekilde değişiklikler meydana gelir.
Bu türden her değişik icra kayda geçirildiğinde veya notaya alındığında bir “varyant” olarak bilinir. Halk
türküleri içerisinde tanınan bir melodi bile farklı bölgelerdeki türkü yakıcıları tarafından işlenerek küçük
farklılıklarla yeni bir halk ezgisi meydana getirilebilmekte, yani yeni bir varyant türkü ortaya çıkabilmektedir.
Teknolojinin hızla ilerlediği günümüz Türkiye’sinde türkülerin önemli bir kısmının üreticisi konumundaki halk
âşıkları da halk içinde yaygınlaşmış, çok beğenilen bir türküyü işitip onu işleyerek yeni türkü varyantları
meydana getirebilmektedirler.
Türkülerin özellikle söz kısımları kişiden kişiye aktarıldıkça değişime uğrar. Çünkü türküler dilden dile
en rahat, en sık dolaşabilen folklor ürünlerindendir. Her icracı duyduğu türküyü aklında kaldığı kadarıyla
dile getirir. Sözleri bazen eksik söyler bazen de bilerek ve isteyerek kendi birikimine göre değiştirebilir. TRT
repertuvarında ezgileri tamamen aynı olup sözleri değişmiş birçok türkü bulunmaktadır. “Kaba Çamı Büyük
Çamı Oydular” ve “Çermiğin Altında Büyük Bir Kaya”, “Tevekte Üzüm Kara” ve “Gel Benim Gelin Yârim”,
“Liverimin Kaytanı” ve “Al Almayı Daldan Al” gibi türküler bu duruma örnek olarak verilebilir.
Türküler, sözleri yanında ezgilerinde de meydana gelen çeşitli farklılaşmalarla varyantlaşarak halkın
dilinde söylenmeye devam eder. Halkın beğenisini kazanan ezgiler, zaman içinde birçok türkü meraklısı
tarafından tekrar işlenerek yeni türküler şeklinde sunulur.
Türküler, söz ve melodilerinde yaşadıkları varyantlaşmayı zaman zaman usullerinde de yaşayabilmek-
tedir. TRT repertuvarında “Erzurum Çarşı Pazar” olarak kayıtlı olup halk arasında “Sarı Gelin” diye bilinen
türkünün Azerbaycan yöresinde söylenen biçiminde farklılıklar bulunur. Türkü Erzurum yöresinde 10 / 8’lik
usulde, Azerbaycan yöresinde ise 3 / 4’lük usulde icra edilir. Bu varyantlaşma müzik kültürüne çok güzel, iki
değişik esermiş gibi zenginlik katar.
Türküler taşıyıcı unsurlar aracılığıyla farklı diyarlara gittikleri zaman bu yeni mekân, musiki çevresi, kül-
tür ve insan topluluğu içinde farklılaşabilmekte ve varyantlaşma ihtimali artmaktadır. Türkülerin göç etmesi-
ni, buna bağlı olarak da varyantlaşmasını sağlayan sebepleri şöyle sıralamak mümkündür.

• Askerlik: Uzun süren askerlik sürecinde arkadaşlardan öğrenilen ezgiler değişerek yayılır.
• Iş gücü dolaşımı: Para kazanmak için gurbete gitme sonucunda sıladan gurbete ezgi taşınması ve
gurbette öğrenilen ezgilerin sılaya getirilmesi türkülerin değişiminde önemli bir yer tutar.
• Tarihî ve siyasi etkenler: İşgaller, göçler, sürgünler vb. olaylar ezgilerin uzak diyarlara taşınmasına
sebep olur.
• Kervanlar: Kervanların her konakladığı yerden aldıkları ezgileri taşıması farklılaşmada etkendir.
• Gezici âşıklar: Âşıkların her gittikleri yerden yeni ezgiler alıp onları işleyerek yeni diyarlara taşımaları
önem arz etmektedir.
• Memuriyet: Görevleri gereği ülkenin çok farklı yörelerinde çalışan memurlar da türkülerin göç etmesine
ve değişime uğramasına sebep olabilmektedirler.

136