Page 6 - Fen Lisesi Biyoloji 10 | 2.Ünite

Sır a Siz de

Tarihimizde bilim insanları, birçok alanda çalışma yaparak bilim dünyasına hizmet etmiştir. Genetiğin gelişmesinde
tarihimizdeki bilim insanlarının ne gibi çalışmaları vardır? Araştırarak sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız.

Mendel İlkeleri

Mendel, 1856 yılında yaptığı genetik ile ilgili araştırmalarında bezelye bitkisini kullanmaya karar ver-
miştir. Çünkü bezelyeler çok çabuk ürer. Dişi ve erkek organları aynı çiçek üzerinde bulunduğundan kendi
kendilerini döller. Her nesilde çok sayıda yavru verir. Yapay döllenmeye uygundur, gözle görülebilen ve bi-
reyden bireye farklılık gösteren çeşitli özelliklere sahiptir. Örneğin çiçek rengi bakımından bezelyeler ince-
lendiğinde beyaz ve mor renkli çiçekleri olan farklı bezelye çeşitlerinin olduğu görülür. Bunun dışında tohum
rengi olarak sarı ve yeşil, tohum biçimi olarak da yuvarlak ve buruşuk olan çeşitleri bulunur. Bir nesilden
diğerine aktarılabilen ve bireyler arasında çeşitlilik gösteren tohum rengi, biçimi gibi karakterler vardır. Bu
karakterlerin her bir farklı tipine özellik denir. Örneğin tohum biçimi bir karakterken tohumların yuvarlak ya
da buruşuk olması bir özelliktir.
Mendel, çalıştığı bitkilerdeki karakterlerin ortaya çıkmasını sağlayan faktörlere özel birim faktör adını
vermiştir. Bu faktörler Mendel’e göre kalıtımın temel birimleridir. Birim faktör, genetik özelliklerin bir nesil-
den diğerine aktarılmasını sağlayan genlerdir. Gen, bir karakterin oluşumunda etkili olan DNA parçasıdır.
Genler, özelliklerin bir nesilden diğer nesile aktarılmasını sağlar. Biri anneden biri babadan gelen aynı karak-
tere etki eden genlerden her birine alel denir. Aleller benzer ya da farklı olabilir. Örneğin bezelyelerde yeşil ve
sarı tohumlu olmayı sağlayan tohum rengi karakterinden sorumlu iki farklı alel bulunur. Bu alellerin biri dişi,
diğeri erkek bireyden gelir. Bu nedenle aleller aynı kromozom üzerinde bulunamaz. Homolog kromozomla-
rın lokus adı verilen karşılıklı bölgelerinde yer alır (Görsel 2.4).

Homolog
kromozom çifti
Mor çiçek aleli Çiçek rengi Beyaz çiçek aleli
geni lokusu

Görsel 2.4: Homolog kromozomlardaki aleller

Diploit canlılarda bir özelliği belirleyen alellerin ikisi de aynı ise homozigot (saf = arı) (SS, ss), farklı ise
heterozigot (melez = hibrit) (Ss) olarak tanımlanmaktadır. Bir alel, belirlediği özelliği hem homozigot hem
de heterozigot iken ortaya çıkarabiliyorsa baskın gen (dominant) adını alır. Sadece homozigotken özelliğini
ortaya çıkaran alele ise çekinik gen (resesif) denir. Baskın genler büyük harfle çekinik genler ise küçük harfle
ifade edilir. Örneğin bezelyelerde sarı tohum rengini belirleyen alel (S), yeşil tohum rengini belirleyen alele
(s) baskındır. Kalıtım molekülünde bulunan alellerin tümü canlının genotipini oluşturur. Fenotip ise canlının
rengi, şekli, büyüklüğü, biyokimyası gibi dış görünüş ve ölçülebilen özelliklerinin tümüdür. Canlılarda bazı
fenotipik özellikler sadece genlerin, bazıları ise gen ve çevrenin etkileşimi sonucu ortaya çıkar.
Mendel, yaptığı çalışmalarda bezelyelerin yedi adet gözlemlenebilen karakterini seçmiştir (Görsel 2.5).
Bu yedi karakter çıplak gözle rahatlıkla izlenebilen niteliklerdir. Bu karakterlerden her biri, birbirinden farklı
olan iki özellik ile temsil edilmektedir.

56