Page 285 - Tarih 9 | Kavram Öğretimi Çalışması

Ortaöğretim Genel Müdürlüğü
152 TARİH 9 Öğretim Programları ve Ders Kitapları Daire Başkanlığı
Kavram Öğretimi
6. ÜNİTE : TÜRKLERİN İSLAMİYET’İ KABULÜ VE İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ > 6.5. Büyük Selçuklu Devleti’nde Yönetim ve
Toplum Yapısı
Kavram : Atabeylik
Genel Beceriler : Bilgi Okuryazarlığı Becerisi
Alan Becerileri : Tarihsel Analiz ve Yorum Becerisi

Çalışmanın Adı DEVLETİN İKİNCİ ADAMI ATABEG 20 dk.
Çalışmanın Amacı Büyük Selçuklu Devleti’nde önemli bir müessese olan atabeylik sistemini kavrayabilme.

Yönerge: Görselden ve metinden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

Görsel 1

Selçuklularda atabey unvanı ilk defa vezir Nizâmülmülk’e verilmiştir. Sultan Alparslan Malazgirt
Zaferi’nden sonra oğlu Melikşah’ın devlet işlerinde tecrübe kazanması hususunda Nizâmülmülk’ü
görevlendirmiş, ona “Ata Hoca” veya “Atabeg” unvanını vermiştir. Ancak Nizâmülmülk’ten itibaren
bu unvanla birlikte verilen vazife daha sonra yüksek bir devlet memurluğuna dönüşmüştür. Nitekim
Selçuklu sultanları bilhassa uç eyaletlerini aile fertleri arasında taksim ederken henüz yaşları küçük
olan şehzadeleri yetiştiren ve eğiten atabeyler tayin etmişlerdir. Atabey olan şahıs, yanında bulunan
melikin terbiye ve öğretimi ile ilgilenir, eyaleti onun adına yönetirdi. Atabeyler doğrudan Selçuklu
sultanına bağlı olup bulundukları bölgelerde onların nâibi sıfatıyla âdeta yarı bağımsız bir hükümdar
gibi hareket ediyorlardı. Merkezî otoritenin güçlü olduğu dönemlerde atabeyler bağımsızlık yolunda
açıkça faaliyette bulunamamışlar, ancak devlet otoritesinin zayıflamasıyla atabeylerin birçoğu nâibi
bulundukları şehzadelerin yerine kendi adlarına hâkimiyetlerini icra etmeye başlamışlardır. Böylece
birtakım atabeylikler kurulmuştur. Bu atabeylikler şunlardır:

Melikşah’ın kardeşi Suriye Meliki Tâcüddevle Tutuş, oğulları Rıdvan ile Dukak’a birer atabey ta-
yin etmişti. Melikşah’ın ölümünden sonra saltanat mücadelesine katılan Tâcüddevle Tutuş, yeğeni
Berkyaruk’a mağlûp olup hayatını kaybedince oğullarından Rıdvan Halep’te, Dukak ise Dımaşk’ta
birer meliklik kurdular. Dukak’ın ölümünden kısa bir süre sonra atabeyi Zahîrüddin Tuğtegin, Şam
Atabeyleri veya Börîler denilen atabeyliğin temelini attı (1104).

İlk Irak Selçuklu sultanı olan Mahmud, oğullarından Alparslan’ın atabeyliğine İmâdüddin Zengî b.
Aksungur’u, Ferruh Şah’ın atabeyliğine ise Hille Emîri Dübeys b. Sadaka’yı tayin etmişti. Böylece
tarihe Zengîler veya Musul Atabeyleri adıyla geçen yeni ve çok güçlü bir atabeyliğin temeli atıldı
(1127).

282