Page 32 - Sosyoloji 2 | 4.Ünite

ETKİNLİK

göstermiştir. Resmî görevliler bu vergi ve borçların, aşırı sömürüye karşı koruma yoluyla güvence altına
aylıklarına eşit olan bölümünü kullanmakla yetinip alınması, el konacak miktarı azamiye çıkarmak için
fazlasını iade etmişlerdir. Yolsuzluk olasılığını art- mültezimin hasılatının devletçe denetlenmesi gibi.
tıran bu durum lordları hoşnut etmeyen sonuçlar Ptolemelerin İmparatorluğunda, Hellas ve Roma’da
yaratmıştır. Bir başka yol da görevlilerin aylığına da olduğu gibi, mültezim hâlâ bir özel kapitalistti.
kesinlik kazandırmaktır: Alman bürokrasisinin ilk Yine de, vergilendirme işi Ptoleme Devletince bü-
dönemlerinde ve Doğu’daki tüm satraplık yönetim- rokratik olarak yürütülüyor ve denetleniyordu. Ki-
lerinde yaygınlıkla kullanılan bu yöntemde, görev- racının ya da mültezimin kârı, kendi komisyonunun
liler önceden belirlenmiş bir miktarı devrederler ve (ki yalnızca bir garantiydi) üstündeki fazlanın bir
fazlasını alıkoyarlardı. bölümünden ibaretti. Mültezimin riskini ise, hası-
Bu gibi durumlarda resmî görevlinin konumu, latın bu miktarın altında kalması olasılığı oluştu-
girişimci mültezimin konumuna oldukça benzer. ruyordu.
Gerçekten de, görevlerin en yüksek fiyatı verenle- Bir makamın, memuriyetin özel gelir kaynağı
re satılması da dâhil olmak üzere görevlerin kira- olarak salt ekonomik bir şey gibi görülmesi, doğ-
lanması yöntemi birçok yerde görülür. Özel eko- rudan doğruya makam satışına da yol açabiliyordu.
nomilerde, villenage yasalarının kiracı ilişkilerine Bu da, lordun yalnız cari gelir değil nakdi sermaye
dönüşmesi, çok sayıdaki örneklerin en önemlile- gereksinimi duyduğu hâllerde ortaya çıkıyordu, ör-
rinden biridir. Kiracılık düzenlemeleri yoluyla lord, neğin savaşa hazırlanmak ya da borç ödemek için.
ayni geliri para gelirine çevirme zahmetini, görevi Olağan bir kurum olarak makam ve görev satışı
kiralayana ya da sabit bir miktar ödeyecek görev- çağdaş devletlerde, kilise devletinde, Fransa ve İn-
liye devreder. Eski çağlardaki kimi Doğulu naiple- giltere’de, faal hizmet gerektirmeden aylık getiren
rin yaptığı buydu. Tabii bu amaca asıl hizmet eden makamlarda olduğu kadar çok ciddi görevlerde de
yöntem, lordun vergi toplama işini kendi yürütme ve ondokuzuncu yüzyılın başlarına kadar subayların
yerine vergileri iltizama vermesiydi. Lord, bu sa- göreve atanmasında görülmüştür. Bu tür satışların
yede, maliyesini sistemli bir bütçe hâlinde düzen- ekonomik niteliği tekil örneklerde öylesine değişti-
leme olanağı bulmaya başlıyordu. Bu çok önemli rilebilir ki, satın alma için ödenen miktarın tamamı
bir gelişmeydi, çünkü belirsiz aynî gelirlerle geçim ya da bir bölümü sadık hizmet karşılığında yatırıl-
sağlamanın yerini (ki ilk devletlerin hepsinde du- mış bir kefalet özelliği taşıyabilir, ama bu genel bir
rum buydu), gelirin ve dolayısıyla giderin iyi kötü kural değildir.
hesaplanabildiği bir yaşamın alması demekti. Öbür Lordun kendisinin ya da bir resmî görevlinin
yandan, bütçesini böylece sistemleştirmekle lord, kişisel sömürüsünün konusu olan her türlü intifa
kendi yararı için vergi toplama kapasitesini tümüyle hakkı, haraç ve hizmet mutlaka saf bürokratik ör-
kullanmak ve denetlemekten vazgeçmiş oluyordu. gütlenme tipinden uzaklaşma anlamına gelir. Bu
Resmî görevliye, daireye ya da mültezime bırakı- tür makamları elinde tutan görevlinin, görevi üze-
lan özgürlük alanı yüzünden, nüfusun sürekli vergi rinde kişisel hakkı vardır. Resmî görevle gelir ara-
ödeme kapasitesi, aşırı sömürü olasılığı nedeniyle sındaki ilişkinin niteliği de bu hakkı güçlendirebilir,
tehlikeye atılmış oluyordu. Çünkü, siyasal lordun özellikle görevli kendisine bırakılan eşyaların geliri-
tersine, kapitalistin tebaanın uzun vadeli ödeme ni lorda devretmiyor ve bunlardan kendi özel amaç-
gücü konusunda bir kaygısı yoktu. ları için yararlanıp karşılığında lorda kişisel, askerî,
Lord, bu denetim kaybına karşı kendini kurallar siyasal ya da dinsel nitelikte hizmetler sunuyorsa.
yoluyla korumaya çalışırdı. Bu nedenle iltizamın ya Lordun resmî görevliye ömürboyu rant toplama
da vergilerin satışının türü, lordla kiracı arasındaki hakkını verdiği durumlarda bir “arpalık” söz konu-
güç dağılımına bağlı olarak büyük değişiklik göste- sudur. Bu tür ödemeler ya belirli nesneler üzerinden
rirdi. Ya kiracının vergi kapasitesini bildiği gibi sö- alınır ya da toprakların veya başka kaynakların eko-
mürme eğilimi ya da lordun bu kapasitenin sürekli- nomik intifa hakkından oluşur. Gerçek ya da hayalî
liğini sağlama çıkarı ağır basardı. İltizam sisteminin resmî görevlerin yerine getirilmesinin karşılığı sa-
niteliği esas olarak bu iki çıkarın karşı ya da birlikte yılan bu değerler, belli bir makamın ekonomik gü-
etkisine dayanırdı. Hasılattaki dalgalanmalar, bütçe vencesi için temelli tahsis edilmiş değerlerdir.
yapabilme olanağı, tebaanın ödeme kapasitesinin
Bu tür örgütlenmeden modern bürokrasiye geçiş

190 SOSYOLOJİK METİN ÇÖZÜMLEMELERİ