Page 33 - Sosyoloji 2 | 4.Ünite

ETKİNLİK

oldukça değişkendir. Eski ve Orta çağlarda, hatta veren katı bir disiplin ve denetim, bir statü grubu
çağımızın başlarına değin, din adamlarının ekono- olarak saygınlık özlemlerinin gerçekleşmesi, hatta
mik tahsisatı çoğu zaman bu türdendi. Ama başka kamuoyundan eleştiri gelmesi olanaklarıdır. Bütün
bölgelerde de hemen her dönemde aynı durum gö- bunlar sayesindedir ki, bürokrasi aygıtı, görevlile-
rülmüştür. Çin’deki dinsel yasalara göre matemdeki rin yasal olarak köleleştirilmesi durumundan çok
görevlinin görevinden istifa etmesi gerekirdi. Çün- daha sağlam işler. Güçlü bir statü duygusu, yalnızca
kü baba ya da başka bir hane büyüğü için tutulma- memurun hiçbir iradi zorlama duymadan, kendini
sı adet olan matem döneminde, malların sefasını amirine bağımlı hissetmeye hazır oluşuyla gayet iyi
sürme konusunda nefsine hâkim olma kuralı vardı. bağdaşmakla kalmaz, subaylarda da olduğu gibi,
Bu kuralın kökeninde, ölen aile reisinin gazabına statü duygusu zaten böylesi bir bağımlılığın sonu-
uğrama kaygısı yatıyordu; çünkü hane ona aitti ve cudur. Çünkü subayın kendine saygısını içsel olarak
o görev salt bir arpalık, bir rant kaynağı olarak gö- dengeler. Resmî görevlerin kişisellikten tümüyle
rülüyordu. uzak özelliği, memurun özel yaşamıyla resmî yaşa-
Yalnız ekonomik hakların değil lorda kişisel hiz- mını ilke olarak ayırmasıyla da beslenerek görevli-
met koşuluyla onun ayrıcalıklarından yararlanma nin disipline dayalı sabit bir mekanizmanın işlevsel
haklarının da kiralandığı durumlarda, aylıklı bü- koşullarıyla bütünleşmesini kolaylaştırır.
rokrasinin modelinden bir adım daha uzaklaşılmış Para ekonomisinin tam gelişmişliği, bürokra-
olur. Kullanım hakkı kiralanan ayrıcalıklar değişir; tizasyonun vazgeçilmez bir ön koşulu olmamakla
örneğin siyasi görevliler söz konusu olduğunda, bu birlikte, bürokrasiyi kalıcı bir yapı olarak besleyecek
haklar toprak ağalığı ya da makam yetkisi niteli- sabit bir gelir kesinlikle şarttır. Böyle bir gelirin özel
ğinde olabilir. Her iki durumda da, ama özellikle kârlardan (büyük çağdaş işletmelerin bürokratik
ikincisinde, bürokratik örgütlenmenin özgül niteli- örgütlenmesindeki gibi) ya da sabit toprak rantla-
ği tümüyle ortadan kalkar ve kendimizi feodal ege- rından (malikâne sistemindeki gibi) sağlanamadığı
menliğin örgütlenme alanında buluruz. Görevliler durumlarda bürokratik yönetimin kalıcı varlığı için
için tahsisat ya da arpalık olarak verilen her türlü istikrarlı bir vergilendirme sistemi gerekli hâle gelir.
hizmet ve ayni intifa hakkı bürokratik mekanizma- Bilinen genel nedenlerden ötürü, böylesi bir vergi
yı gevşetme eğilimi taşır, özellikle hiyerarşik ast-üst sistemi için sağlam bir temeli ise ancak tam geliş-
ilişkisini. Bu ilişki, en gelişkin ifadesini modern bü- miş bir para ekonomisi sağlayabilir. İyice gelişmiş
rokrasinin disiplininde bulur. Çağdaş Batı’nın söz- para ekonomilerine sahip kentsel topluluklardaki
leşmeyle istihdam edilen memurununkine benzer yönetsel bürokratizasyonun derecesi, çağdaş büyük
doğruluk ve verimlilikteki bir çalışma ancak ve o ova devletlerinde görece yüksektir. Ne var ki, bu ova
da çok enerjik önderlik altında, görevlilerin lorda devletleri düzenli haraç sistemleri kurmayı başarır
kişisel bağımlılıklarının mutlak olduğu, yönetimde başarmaz, bürokrasileri de site devletlerinde oldu-
kölelerin ya da köle gibi çalıştırılan görevlilerin kul- ğundan çok daha kapsamlı biçimde gelişmiştir. Site
lanıldığı yerlerde bulunabilir. devletlerinin büyüklüğü ne zaman ılımlı sınırlar
Mısır’daki görevliler, hukuken değilse bile fiilen içinde kalmışsa, bunlar yapılarına çok daha uygun
Firavun’un köleleriydi. Romalı geniş toprak sahip- olan plütokratik ve kollegyal eşraf yönetimleri kur-
leri (latifundia) para işlerinin doğrudan yönetimini ma eğilimi göstermişlerdir.
kölelerine vermeyi severlerdi, çünkü onlara işken- (Max Weber, Sosyoloji Yazıları,s.199, 204)
ce etme olanağına sahiptiler. Çin’de de bambunun
yaygın kullanımıyla benzer sonuçlar alınmaya ça-
lışılırdı. Ne var ki, bu tür doğrudan şiddet araç-
larının sürekli ve kalıcı bir işlev görmesi olasılığı
düşüktür. Deneyimler göstermiştir ki, bürokratik
aygıtın tam mekanizasyonunun başarılması ve ko-
runmasında görece optimum dereceyi sağlayan asıl
etmen, güvenceli parasal aylık ve bunun yanında da
salt rastlantıya ve keyfiliğe bağlı olmayan kariyer
fırsatıdır. Tam mekanikleşmeye götüren etmenler,
aynı zamanda memurun onur duygusuna da yer

SOSYOLOJİK METİN ÇÖZÜMLEMELERİ 191