Page 53 - THM TEORİ VE UYGULAMASI 12

Bu kitapta yer alan “Türk halk müziği usulleri” konusundaki terimler ve geleneksel adlandırma-
lar, öğrencilerin Türk müziğine bütüncül bir bakış geliştirmeleri için “Türk sanat müziği” gelene-
ğindeki usul adları ile ilişkilendirilerek sunulmuştur.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

1. Birleşik dokuzlu usuller ile yazılmış eserleri dinleyip el çırparak vurmaya çalışınız.
2. Karma onlu usuller ile yazılmış eserleri dinleyip el çırparak vurmaya çalışınız.

2.1. BİRLEŞİK DOKUZLU (AKSAK)

Birleşik dokuzlu usuller beş tiptedir. Bu usullerin dört tipi, iki ve üç vuruşlu ana usullerin çeşitli düzüm-
leriyle birleşmesinden oluşmaktadır. Bu dört şekil, üçlülerin dört defa yer değiştirmesiyle oluşur. Beşinci tipi
ise üç tane üç zamanlının birleşmesidir ki buna halk ezgilerinde oldukça az sayıda rastlanmaktadır. Halk
müziğinde birleşik dokuzlular, ilk dört tipiyle, en ağırından en hareketlisine kadar bütün mertebeleriyle kul-
lanılmıştır. Türkiye’de Batı Anadolu başta olmak üzere hemen her bölgede birleşik dokuzlulardan oluşan
halk ezgilerine rastlanır.
Ritim yönünden kırık havaların en zengini olan birleşik dokuzluların beş şekli şöyledir:
a) Birleşik dokuzlunun A tipi: 3+2+2+2 (Oynak)
b) Birleşik dokuzlunun B tipi: 2+3+2+2 (Raks aksağı)
c) Birleşik dokuzlunun C tipi: 2+2+3+2
ç) Birleşik dokuzlunun D tipi: 2+2+2+3 (Aksak, Evfer)
d) Birleşik dokuzlunun E tipi: 3+3+3 (Mürekkep semai)
Yukarıda başlıca beş çeşidi görülen birleşik dokuzluların senkoplularına da rastlanmaktadır. Ege ve
Trakya dolaylarında dokuz zamanlı birleşik usuller yoğun olarak kullanılmıştır. En ağırından en hareket-
lisine kadar bütün tip ve mertebeleri Ege Bölgesi’nde kullanılmıştır. Batı ve Güneybatı Anadolu, dokuzlu
birleşiklerin 9/8’lik ve 9/16’lık mertebelerinin en çok görüldüğü bölgelerdir. Ağır tempolu birleşik dokuzluların
adı “zeybek havası”dır. Zeybek havalarının süratlice olanları “kıvrak zeybek” adını alır.
A tipi birleşik dokuzlular; türkülerde, şarkılarda, ilahilerde ve oyun havalarında kullanılmıştır. Türk sanat
müziğinde “oynak usulü” adını alır.
B tipi birleşik dokuzluların 9/8’lik derecesi “semah”, 9/16’lık derecesi Karadeniz’de “sallama”, Burdur’da
“dımıdan havası”, Isparta’da Eğridir yöresinde de “gakgili havası” adını alır. Bu usulün 9/8’lik derecesi tür-
külerde de görülmektedir.
D tipi hareketli birleşik dokuzluların ağırdan hızlıya tüm mertebeleri halk müziğinde kullanılmıştır.
9/16’lık mertebeye Isparta dolaylarında “dattiri” denir. Antalya, Burdur ve dolaylarında D tipi birleşik dokuz-
luların süratlilerine “Teke zortlatması” denir. Çok hareketli birleşik dokuzluların bir adı da “karşılama”dır.
Karşılamalar, Trakya dolayları ve sahil boyunca İstanbul, Samsun, Ordu ve Giresun’da sıklıkla görülmekte-
dir. Erzurum’un “Baş Barı” erkek oyun havası D tipi birleşik dokuzlu, Kars’ın “Kenan Barı” ise orta süratte
bir birleşik dokuzlu ile seslendirilir. Tunceli dolaylarında “koşalma” adında oyun havaları bulunmakta olup
bunların usulleri birleşik dokuzludur.
E tipi birleşik dokuzlular ise 3+3+3 düzümlü “Ah Bir Ataş Ver” zeybek türküsü gibi az sayıda türkü ve
halk ezgisinde kullanılmıştır. E tipi birleşik dokuzlular gibi C tipi birleşik dokuzluların da örneklerine halk
müziğinde az rastlanmaktadır.

52