Page 20 - Liseye Hoşgeldin - Biyoloji

KALITIMIN GENEL İLKELERİ

Canlıların sahip oldukları özelliklerin dölden döle aktarılmasına kalıtım adı verilir. Ebeveynlerden (ana baba) oğul döl-
lere genlerle aktarılan özelliklere kalıtsal özellikler denir. Kalıtsal özellikler, canlılar arasında benzerlik ve farklılıkların
ortaya çıkmasını sağlar. Kalıtsal özelliklerin nasıl ortaya çıktığını, oğul döllere nasıl aktarıldığını, genlerin yapısını ve
işleyişini inceleyen bilim dalına genetik (kalıtım bilimi) adı verilir. Canlılar arasında çeşitlilik gösteren, dölden döle
aktarılabilen ve bireylerin sahip olduğu niteliklerin her biri karakter olarak adlandırılır. İnsanda saç ve göz rengi;
bezelyelerde tohum şekli, çiçek rengi karaktere örnek verilebilir. Bir karakterin her bir farklı tipine özellik denir.
Genler; DNA üzerinde yer alan, belirli bir kalıtsal özellik şifreleyen birimlerdir. Döllenme ile yeni canlıya taşınan gen-
lerin tamamına genotip denir. Eşeyli üreyen canlıların vücut hücreleri, biri anneden diğeri babadan gelen toplam iki
takım kromozoma sahipse 2n ile gösterilir. 2n kromozomlu bu hücrelere diploit hücre denir. Homolog kromozomların
karşılıklı lokuslarında yer alan, biri anneden diğeri babadan gelen ve aynı karakter üzerinde etkili olan gen çeşitlerinin
her birine alel adı verilir. Bir karakterle ilgili genin aynı alellerine sahip canlılara homozigot (arı döl/saf döl) adı verilir.
Bir karakterle ilgili genin farklı alellerine sahip canlılara heterozigot (melez döl/hibrit) adı verilir. Canlının dış görünü-
şünde, gözlenebilen ya da ölçülebilen özellikler fenotip olarak adlandırılır. Heterozigot durumda canlının fenotipinde
etkisini gösteren aleline baskın alel (dominant) denir ve büyük harf ile gösterilir. Diploit hücrelerde sadece homozi-
got hâlde fenotipte etkisini gösteren alele çekinik alel (resesif) denir. Karakterlerle ilgili iki bireyin gametlerinin bir-
leşmesine çaprazlama adı verilir. Çaprazlanan ebeveynlere parental döl (atasal döl/P dölü), yavrularına F₁ dölü (filial/
oğul döl) denir. F₁ dölünde elde edilen heterozigot genotipli bireylere monohibrit adı verilir. İki monohibrit bireyin
çaprazlanmasına monohibrit çaprazlama denir. İki karakter bakımından heterozigot genotipe sahip bireyler dihibrit
olarak adlandırılır. Fenotipinde baskın özelliği gösteren genotipi bilinmeyen bireyin, genotipini öğrenmek amacıy-
la çekinik homozigot özelliği gösteren bireyle çaprazlanmasına kontrol çaprazlaması denir. Eş baskınlıkta aleller
birbirine baskınlık kuramadığından heterozigot bireylerin fenotipinde iki alelin etkisi birlikte görülür. Eş baskınlıkta
heterozigot genotipli bireylerde her iki alel de fenotipi ayrı ayrı ve farklı olarak etkiler. Bir türde aynı karaktere ait
alel sayısının ikiden fazla olmasına çok alellilik denir. Alel sayısı kaç olursa olsun diploit bir birey bu alellerden sadece
ikisini taşır. Bu alellerden biri anneden diğeri babadan aktarılır.

İnsanda AB0 kan grubunun belirlenmesinde görev alan genin üç aleli vardır. A ve B alelleri alyuvar hücrelerinin zarında
antijen oluşumunu sağlayarak kan gruplarını belirler. Sadece A antijeni bulunduranlar A kan grubu, sadece B antijeni
bulunduranlar ise B kan grubudur. A ve B antijenini birlikte bulunduranlar AB kan grubu, hiç antijen taşımayanlar ise 0
kan grubudur. Kanda yabancı antijenlere karşı akyuvarlar tarafından üretilen proteinlere antikor adı verilir.

ORTAÖĞRETİM
GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 20 BİYOLOJİ-9