Page 3 - Coğrafya 10 | 1.Ünite

10. Sınıf
TOPRAKLAR 103

Hazırlık Soruları
1. Geçmişten günümüze insan faaliyetleri için büyük önem arz eden toprak, belirli şartlarda yenilenebilen
sınırlı bir kaynaktır. Bu kaynağı koruma adına neler yapılabileceğini açıklayınız.
2. Toprak, insan ve diğer canlılar için nasıl bir öneme sahiptir? Düşüncelerinizi açıklayınız.

A DÜNYADA TOPRAKLAR

Toprak; yer kabuğunu oluşturan kayaçların ayrışmasıyla oluşan, içinde çeşitli inorganik ve organik mad-
deler, canlı organizmalar, hava ve su bulunan yüzeysel örtüdür. Bu örtü, inorganik ve organik maddelerin
uzun bir zaman sürecinde karışması sonucu gevşek bir yapı hâlinde oluşur. Kayaçların ufalanmasıyla topra-
ğın inorganik kısmı, bitki ve diğer canlıların ayrışmasıyla da organik kısmı oluşur. Toprak örtüsü, bitkilerin
yetiştiği ve tutunduğu; içinde çeşitli canlıların yaşadığı ve farklı sanayi kolları için ham madde ihtiyacının
karşılandığı önemli bir zenginliktir.

Toprak oluşumu; yer kabuğunu oluşturan kayaçların fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak ayrışmasıyla
başlar.

Fiziksel (mekanik) ayrışma, yer kabuğunu oluştu-
ran kayaçların çeşitli nedenlerle daha küçük parça-
lara ayrılması ve ufalanmasıdır. Bu ayrışmanın temel
nedeni, birbiri ardınca devam eden günlük sıcak-
lık farklarıdır. Isınma ve soğuma sonucunda taşları
oluşturan mineraller gündüz genleşir, gece de bü-
züşür. Kayaçlarda yıllarca devam eden bu faaliyet
neticesinde çatlaklar oluşur ve kayaçlar birbirinden
ayrılarak ufalanır. Fiziksel ayrışma; nem oranının az
olduğu çöller, yüksek kesimler ve karasal iklim böl-
gelerinde daha fazla görülür. Özellikle de sıcaklık
farkının fazla olduğu çöllerde fiziksel parçalanma
sonucu kumlar oluşur (Görsel 1.112). Görsel 1.112: Kızılkum Çölü (Özbekistan)

Fiziksel ayrışmanın bir diğer nedeni, kayaçların
çatlak kısımlarını dolduran suların buralarda dona-
rak genişlemesidir. Dağların yüksek kesimlerinde
ve kutuplara yakın alanlarda gece sıcaklığı genellik-
le 0 ºC’nin altına düşmektedir. Gündüz kayaçların
çatlaklarını dolduran sular, gece soğumaya bağlı
olarak donar ve hacimce genişler. Hacminin ge-
nişlemesiyle buz kayaca basınç uygular ve onu za-
manla parçalar. Bu olayın uzun yıllar boyunca tek-
rarlanmasıyla kayaçlar daha küçük parçalara ayrılır
(Görsel 1.113).

Görsel 1.113: Kayalık Dağları (ABD)

Kurak dönemlerde zemindeki suyun buharlaşması, suyun içerisinde bulunan tuzun kristal leşerek çatlak-
larda birikmesine neden olur. Çatlaklarda biriken tuzlar, nemli dönemlerde suyu bünyesi ne alarak hacimce
genişler ve kayalara uyguladığı basınçla çatlakların da genişlemesine yol açar. Bu faaliyetin defalarca tekrar-
lanmasının sonucunda kayaçlar ayrışmaya başlar.
Ayrışmaya neden olan bir diğer etken de akarsu, rüzgâr, buzul gibi dış kuvvetlere ait faaliyetlerdir. Bu un-
surlar kayaçların birbirine veya zemine çarparak parçalanmasına neden olur.

103