Page 80 - Fizik 10 | Kavram Öğretimi Kitabı

Ortaöğretim Genel Müdürlüğü
45 FİZİK 10 Öğretim Programları ve Ders Kitapları Daire Başkanlığı
Kavram Öğretimi
3. ÜNİTE : DALGALAR > 3.1. Dalgalar
Kavram : Dalga, Titreşim
Genel Beceriler : Eleştirel Düşünme Becerisi
Alan Becerileri : Çıkarım Yapma Becerisi

Çalışmanın Adı EVRENİ DALGALARDAN ÖĞRENİYORUZ 20 dk.
Çalışmanın Amacı Dalga kavramını titreşim ile ilişkilendirerek açıklayabilme.

Yönerge: Metinden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

EVRENİ DALGALARDAN ÖĞRENİYORUZ

Hafta sonu televizyonda dalgalar ile ilgili bir belgesel izlemiştim. Belgeselde şu bilgilere yer verilmişti:
"Bundan 135 yıl öncesine kadar çalışma prensibi elektromanyetik dalgalara dayanan teknoloji ürünleri
hayatımızda yoktu ve buna rağmen hayatımızı sürdürebiliyorduk. Evren ve uzak gök adalar hakkın-
da yakın zamanlara kadar yalnızca elektromanyetik dalgaları kullanarak bilgi edinebiliyorduk. Varlığı
1916’da Albert Einstein (Albırt Aynştayn) tarafından öngörülen kütle çekimsel dalgaların 2016 yılında
doğrudan gözlemlenmesinden sonra evren hakkında kütle çekimsel dalgalar kullanılarak da bilgi elde
edilmeye başlandı.”
Hafta içi fizik dersinde öğretmenimiz “Dal-
ga ve titreşim hakkında bilgisi olan var
mı?” diye sorunca belgeselde izlediklerimi
sınıfta dile getirdim. Öğretmenimiz bu bilgi-
lerin doğru olduğunu söyleyerek aşağıdaki
açıklamalarda bulundu.
Dalga hareketi, ortamdaki titreşimlerin
uyumlu hareketi olarak görülebilir. Su dal-
gasında her bir su molekülü hem aşağı-yu-
karı hem de ileri-geri yönde yaptıkları tit-
reşim hareketinin birleşimi sonucu oluşan
Görsel: Durgun bir suda oluşan su dalgasının oluşumu ve ilerlemesi dairesel bir yörünge izler (bk. Görsel).
Bu sırada bir yandan da enerjiyi komşu moleküllere ileterek onların da benzer hareketi yapmalarını sağ-
lar. Başka bir deyişle suyun yüzeyindeki her molekül birbiri ardınca hareket eden ancak birbirlerinden
bağımsız titreşim kaynaklarıdır. Böylece ilerleme doğrultusu boyunca oluşan dalga kıyıya kadar ulaşır.
Ses dalgası, elektromanyetik dalga, deniz dalgası ya da Meksika dalgası… Bunlar farklı özelliklere sa-
hip olsalar da hepsi “genlik”, “dalga boyu” ve “frekans” gibi ortak nicelikleri içeren tek bir formülle ifade
edilebilir. Türü ne olursa olsun bir dalganın hızı (v) dalga boyu (λ) ve frekansa (f) bağlıdır. Dalgalar ara-
sındaki ayırt edici bir özellik de dalganın titreşim doğrultusu (genliğinin doğrultusu) ile dalganın ilerleme
doğrultusunun birbirine göre durumudur. Ses dalgalarında olduğu gibi bir dalganın titreşim doğrultusu
ile ilerleme doğrultusu aynı ise boyuna dalga, elektromanyetik dalgalarda olduğu gibi titreşim doğrultusu
ilerleme doğrultusuna dikse enine dalga olarak sınıflandırılır.

Söz alarak öğretmenimize: "Öğretmenim taşıdıkları enerjiye göre dalgalar nasıl sınıflandırılır?” diye bir
soru yönelttim. Öğretmenimiz: “Ses dalgası ve su dalgası gibi dalgaların kaynağı mekanik hareket ol-
duğundan (Bu tür dalgalar mekanik dalgalar olarak isimlendirilir.) oluşabilmeleri ve ilerleyebilmeleri için
ortamda katı, sıvı ya da gaz hâlde madde tanecikleri olması gerekir.
Elektromanyetik dalgalar ise boş uzayda da oluşup ilerleyebilirler. Mekanik olmayan dalga türlerinden
biri olan elektromanyetik dalgada enerji titreşen elektrik alan ve manyetik alan sayesinde taşınır. Meka-
nik olmayan dalgalar boşlukta ışık hızında (saniyede yaklaşık 300.000 km) ilerler, daha yoğun ortamlar-
da ise yayılma hızları azalır. Mekanik dalgalar sadece ortamda yayılan dalgalardır. Bu dalgalar; genel
olarak görülür, hissedilir veya etkilerinden anlaşılabilir. Örneğin belli bir frekansta ses oluşturarak ince
bir bardağı kırmak mümkündür. Elektromanyetik dalgalar ise ivmeli yüklerin hareketi sonucu boşlukta
ışık hızıyla yayılan dalgalardır. Yayılması için ortama ihtiyaç yoktur. Bu dalgalardan sadece görünür ışık
gözle görülebilir. Bunun dışındaki elektromanyetik dalga olan X ışınları; gözle görülmez, etkileri algılanır
ya da hissedilir. Bu ışınlar röntgen çekiminde kullanılır.

78