Page 14 - Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi | 1.Ünite

Türkistan Millî Mücadelesi ve Basmacı Hareketi

Rus işgallerinin yaşandığı dönemde Türkistan Türkleri (Özbek, Kazak, Kırgız, Türkmen) ile Azerbay-
can, Tatar, Kırım, Avar, Dağıstan gibi Türk toplulukları arasında bir birlik kurulamadı. 1905 Rus Devrimi’nin
ortaya koyduğu ortamda bazı Müslüman aydınların girişimleri ile bu boşluğu doldurmak için kongreler top-
landı. Kongreler sonunda oluşturulan 15 kişilik İcra Heyetinin Rusya Müslümanlarının haklı sesini dünyaya
duyurma yolundaki tüm girişimleri sonuçsuz kaldı.
Rus Çarlığı’nın I. Dünya Savaşı’nı kaybetmesiyle imparatorluğun dağılacağı fikri Rusya Müslümanla-
rını hareketlendirdi. Savaş ortamında Rusya’nın uyguladığı tedbirler Türkistan’da dil, din, kültür ve ideal
birliği olan ve Rusya Müslümanlarını bir araya getirmeyi hedefleyen Alaş Ordacıları ve reformcu aydınları
harekete geçirdi.
Rus emperyalizmine ve onun getirdiği cahilliğe karşı özellikle eğitim ve kültür alanında mücadele veren
Ceditçiler, Rusya’nın seferberlik adı altında Türkistanlıları cephe hizmetlerine alacağının duyulması ile
Semerkant’ta toplandı. Ceditçiler önce bu durumu protesto etmek, sonra ayaklanma çıkartmak ve ardın-
dan Türkistan’ın bağımsızlığını ilan etmek için uzlaştı. Rusya’nın seferberlik ilan ederek yaklaşık 500 bin
Türk’ü askere almak istemesiyle Hocent merkezli protestolar başladı. Bu protestoların kanlı bir şekilde
bastırılması üzerine Temmuz 1916’da Millî İstiklal Ayaklanması başladı. Ayaklanmanın parolası ‘‘Çar ve
Ruslar defolun, Müslümanlara hürriyet!” oldu.
17 Nisan 1917’de Taşkent’te toplanan Türkistan Müslüman Kongresi’nde alınan kararlar, Rusların za-
man kazanma arzusu ve Türklerin hürriyetleri konusunda taviz vermemeleri nedeniyle sonuçsuz kaldı.
Bu belirsiz ortamda Türkistan’da Bolşevik İhtilali, komünizmin ateşli savunucuları olan demir yolu işçileri
sayesinde demir yolları boyunca hızla yayıldı. Ayrıca Rus subay ve memurlarının da ihtilalin içerisinde yer
almasıyla rejim değişse de Türkistan’da değişen bir şey olmadı.
Sovyet iktidarı ve Lenin’in temel siyaseti “Önce parçala, sonra yönet.” anlayışı üzerine kurulmaktaydı.
Bu anlayışla Rus Komünist İhtilal Komitesi, Taşkent’te iktidarı ele geçirerek 22 Kasım 1917’de yönetiminde
tek bir Türk’ün olmadığı Türkistan Sovyet Komiserliğini kurdu. 1918’de Türkistan Otonom Sovyet Sos-
yalist Cumhuriyeti Anayasası kabul edildi. 1920’de ise bölgede tamamen Sovyet idaresi kurulmuş oldu.
Basmacı Hareketi: Rusların Hokand Millî Hükûmetini devirmesinin ardından yaptığı katliamlara tepki
olarak Ergaş Korbaşı önderliğinde başlatılan Türkistan’ın millî mücadelesidir.
Basmacı Hareketi olarak adlandırılan bu mücadele üç döneme ayrılabilir:

Enver Paşa (1881-1922)
Osmanlı Harbiye Nazırı (Millî Savunma Bakanı)

Enver Paşa (Görsel 1.9) 1881’de İstanbul’da doğmuştur. 1903’te
Görsel 1.9: Enver Paşa kurmay yüzbaşı olarak Harp Akademisinden mezun olmuştur. İttihat ve
Terakki Cemiyeti kurucuları arasına katılmış, II. Meşrutiyet’in ilan edil-
mesinde önemli rol oynamıştır. 31 Mart Olayı’nda Hareket Ordusuna
katılmıştır. 23 Ocak 1913’te İttihat ve Terakki tarafından düzenlenen Babıali Baskını’na katılmıştır.
1914’te Sait Halim Paşa Hükûmetinde harbiye nazırı olmuştur.
Enver Paşa, Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na Almanların yanında katılmasında etkin rol
oynamıştır. I. Dünya Savaşı’nın Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilgisi ile sonuçlanmasından sonra
Berlin’e gitmiştir. Batum’da Türkiye Şûraları Partisini kurarak Türkistan’ı kurtarma hareketini yürüt-
müş ancak Rus kuvvetleri karşısında başarılı olamamıştır. 4 Ağustos 1922’de Tacikistan’da, Belci-
van yakınlarında bir çatışmada şehit olmuş ve Çeğen köyüne defnedilmiştir. Naaşı Türkiye’ye ge-
tirilmiş ve 4 Ağustos 1996’da yapılan devlet töreniyle İstanbul’daki Hürriyet-i Ebediye Tepesi’ndeki
anıt mezara defnedilmiştir.
M. Şükrü Hanioğlu, Enver Paşa, İslam Ansiklopedisi, Cilt 11, s.261-262’den düzenlenmiştir.

24