Page 16 - Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi | 1.Ünite

Azerbaycan ve
Mehmet Emin Resulzâde (1884-1955)

Oğuzların devamı olarak Hazar Denizi’nin güneybatısında
yer alan bölgede yaşayan Türklere Azeri Türkü denmiştir. Bu
Görsel 1.11: Mehmet Emin bölge 1828 Türkmençay Antlaşması ile iki bölgeye ayrılmış ve
Resulzâde bölgenin kuzeyi Rus idaresine, güneyi İran hâkimiyetine bıra-
kılmıştır.
1901’de “Millî Azatlık Hareketi” ile Çar idaresine karşı başlatılan millî direniş sonuçsuz
kalmıştır. Bu ortamda Mehmet Emin Resulzâde (Görsel 1.11) gibi bir lider ortaya çıkmıştır.
Milliyetçilik ve devletçilik kabiliyetlerinde çok ileri düzeyde tesir gücüne sahip olan Resulzâ-
de; İsmail Gaspıralı, Ziya Gökalp, Yusuf Akçura gibi güçlü fikir insanlarından etkilenmiştir.
Çarın baskıları sonrasında 1908’de İran’a gitmek zorunda kalmıştır.
1911’de kurulan Musavat Partisi ile Azerbaycan millî direnişi, siyasi bir boyut kazan-
mıştır. I. Dünya Savaşı ile şiddeti artan baskılar Ekim Devrimi ile nispeten hafiflemiştir. Bu
dönemde siyasi parti sayısı artmıştır. Rusya Müslümanları Millî Şûrasının toplanması ve
İcra Komitesinin seçilmesi ile Azerbaycan’ın her tarafında millî bağımsızlık ateşi yeniden
alevlenmiştir. Bu gelişmeler sonrasında 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti
kurularak bağımsızlık ilan edilmiştir. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’ni ilk tanıyan Osmanlı
Devleti olmuştur. 23 ay varlığını devam ettiren bu devlet, Türk tarihinin cumhuriyet rejimiy-
le idare edilen ilk devletidir. Bu zamana kadar coğrafi bir terim olan Azerbaycan kelimesi
siyasi bir kimliğe bürünmüştür. Gence’de Nuri Paşa komutasında Osmanlı ve Azeri asker-
lerinden oluşan Kafkas İslam Ordusu kurulmuştur. Bakü, Ermeni işgalinden kurtarılarak
başkent yapılmıştır.
Kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin üç ideali, “Türkleşmek-İslamlaşmak-Muasır-
laşmak” olmuştur. Bu idealler renklerle sembolize edilmiş ve Azerbaycan bayrağının üç te-
mel rengini oluşturmuştur. Sovyet idaresi 28 Nisan 1920’de bu devlete son vererek yönetimi
ele almıştır. Millî aydın ve din adamları; Pantürkist, Panislamcı ve Türkiye ajanı gibi yaftalar
vurularak zindanlara atılmış veya öldürülmüşlerdir. Mehmet Emin Resulzâde bu ortamda
Türkiye’ye kaçmıştır. Lenin ile başlayan Sovyet baskısı, 1991 yılının sonlarında SSCB’nin
resmen dağılmasıyla Azerbaycan Devleti’nin yeniden kurulmasına kadar sürmüştür.

Başkortostan ve Ahmet Zeki Velidî Togan
(1890-1970)
Görsel 1.12: Ahmet Zeki Velidî Togan
Kökenleri Kıpçak Türklerine dayanan Başkortlar, Altınorda
Devleti’nin yıkılmasıyla diğer Türk toplulukları gibi dağılmış-
lardır. 1646’da başlayan ve 1661-1765 yılları arasında en şiddetli evresini yaşayan Rus iş-
gallerine karşı başarılı karşı duruşlar gösteremeyen Başkortlar, yenileşme hareketlerine önem

26