Page 60 - Konu Özetleri TYT Coğrafya

COĞRAFYA

KONU DÜNYA’NIN TEKTONİK OLUŞUMU VE JEOLOJİK ZAMANLAR
ÖZETİ
TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT

DÜNYA’NIN TEKTONİK OLUŞUMU

Evren, yaklaşık 13,5 milyar yıl önce yüksek sıcaklık ve yoğunluktaki bir ortamda meydana gelen büyük bir patlama ile
oluşmuştur. Patlamadan sonra maddeler yayılmaya ve genişlemeye başlamıştır. Yayılan ve genişleyen alandaki atom
çekirdekleri (hidrojen, helyum vb.) birleşerek yıldızları ve galaksileri meydana getirmiştir. Bu yıldızlardan biri olan Güneş'in
çevresine yayılan elementler ve toz şeklindeki parçalar çarpışarak birleşmiş ve Dünya oluşmuştur.
DÜNYA’NIN İÇ YAPISI Yer Kabuğu
Dünya'nın iç yapısı yer kabuğu, manto ve çekirdek olmak üzere Manto
üç ana katmana ayrılır. Dış Çekirdek
Yer Kabuğu (Litosfer): Dünya'nın dış yüzeyini çevreleyen katılaş-
mış bölümüdür. Ortalama kalınlığı 30-35 km'dir. Okyanus tabanla- İç Çekirdek
rında kalınlığı daha az iken, kıtalarda ve özellikle dağlık alanlarda
daha fazladır. Sial ve sima olarak iki bölümden oluşur. Sima ta-
bakasının kalınlığı pek değişmezken, sial tabakası karalarda kalın
okyanusların altında daha incedir.
Manto: Yer kabuğunun altında bulunan, kalınlığı 2.900 km'ye ka-
dar ulaşan katmandır. Yoğunluk ve sıcaklık yer kabuğuna göre
daha fazladır. Sıcaklığı 2.000 °C'yi bulmaktadır. Dünya'nın toplam
hacminin yaklaşık %84'lük kısmını oluşturur.Yer kabuğunda mey-
dana gelen tektonik kökenli olayların kaynağıdır. İç kuvvetlerin olu- Yerin iç yapısı
şumunu sağlayan konveksiyonel akıntıların oluştuğu mantonun üst
bölümüne astenosfer adı verilir.
Çekirdek: Yerin merkezini oluşturur. 2.900 km ile 6.370 km arasında yer alır. Yoğunluğun ve sıcaklığın en fazla olduğu
katmandır. Yapısında daha çok nikel ve demir bulunduğu için nife adı da verilir. İç ve dış çekirdek şeklinde iki bölümden
oluşur. Dış çekirdek sıvı hâlde, daha yoğun ve sıcak olan iç çekirdek katı hâldedir.

DİKKAT
Dünya’nın iç yapısı hakkındaki bilgilere deprem dalgaları, volkanik patlamalarda yüzeye çıkan malzemeler, magmatik
kayaçların yapısı, araştırma amaçlı sondaj kuyuları ve jeotermal gibi etkenlerin incelenmesi yoluyla ulaşılmıştır.
LEVHA HAREKETLERİ
Yer kabuğu farklı büyüklükte, her birine levha adı verilen parçalara ayrılmıştır. Bu levhalar mantonun üst kısmındaki kon-
veksiyonel akıntılara bağlı olarak hareket eder. Alfred Wegener Kıtaların Kayma Teorisi'nde, yer kabuğunun çeşitli büyük-
lükteki levhalardan oluştuğunu ve bu levhaların hareket ettiğini ileri sürmüştür. Wegener'a göre kıtalar Pangea adı verilen
tek bir kıtanın parçalara bölünmesi ve ayrılmasıyla bugünkü şeklini almıştır. Yer kabuğunu oluşturan levhalar arasındaki
sınırlara levha sınırı denir. Levha sınırlarında hareketler; birbirinden uzaklaşma, birbirine yaklaşma ve birbirine göre yanal
hareket etme olmak üzere üç farklı şekilde gerçekleşir.
İki Kıtasal Levhanın Yaklaşması: Birbirine yaklaşan iki kıtasal levha arasında kalan tabakalar, yan basınçların etkisiyle
sıkışıp kıvrılarak ya da kırılarak yükselir. Bu alanlarda kıvrımlı ya da kırıklı dağ sıraları oluşur.
İki Kıtasal Levhanın Uzaklaşması: Birbirinden uzaklaşan iki kıtasal levha boyunca yer kabuğunda derin çöküntü alanları
meydana gelir ve yarık vadiler (riftler) oluşur.
İki Okyanusal Levhanın Yaklaşması: Birbirine yaklaşan iki okyanusal levhanın karşılaşma alanlarında derin okyanus
hendekleri oluşur. Bu alanlarda magmanın levha sınırındaki zayıf noktalardan yüzeye çıkıp soğuması ile volkanik adalar
oluşabilmektedir.
İki Okyanusal Levhanın Uzaklaşması: Magmanın, birbirinden uzaklaşan iki okyanusal levha sınırında açılan hat boyun-
ca yüzeye çıkması ve okyanus tabanına yayılarak soğuması ile bu alanlarda okyanus ortası sırtlar oluşur.
Okyanusal ve Kıtasal Levhanın Karşılaşması: Birbirine yaklaşan levhalardan okyanusal levha, kıtasal levhanın altına
dalar. Bu alanlara dalma–batma zonu denir. Buralarda derin okyanus hendekleri oluşur. Kara üzerinde kıvrım dağları
oluşabilir.
DİKKAT

Levha sınırları ile; fay kuşakları, deprem alanları, sıcak su kaynakları, aktif volkanik araziler ve genç yüksek dağlık
alanların dağılışı genel olarak birbirine paraleldir.
60 MEBİ KONU ÖZETLERİ COĞRAFYA - TYT