Page 64 - Konu Özetleri TYT Coğrafya
P. 64
İÇ KUVVETLER VE KAYAÇLAR
KAYAÇLAR
Yer kabuğundaki elementlerin bir araya gelmesi sonucu mineraller (silisyum, alüminyum, kalsiyum, sodyum, potasyum,
magnezyum, demir vb.) oluşur. Bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesi sonucunda oluşan kütlelere kayaç adı
verilir. Kayaçlar magmatik, tortul ve başkalaşım olmak üzere üç ana gruba ayrılır.
BAŞLICA KAYAÇLAR VE TÜRLERİ
Magmatik Derinlik Kayaçları Granit, siyenit, gabro, diyorit
(Katılaşım) Yüzey Kayaçları Andezit, bazalt, tüf, obsidiyen (volkan camı), süngertaşı, perlit
Fiziksel Tortul Kayaçlar Çakıl taşı, kil taşı, kum taşı
Tortul
Organik Tortul Kayaçlar Antrasit, taş kömürü, linyit, turba ile mercan kaya ve tebeşir
(Sedimanter)
Kimyasal Tortul Kayaçlar Kireç taşı (kalker), alçı taşı (jips), kaya tuzu, traverten
Başkalaşım Kireç taşının (kalker) başkalaşması ile oluşan mermer, kil taşının başkalaşması ile oluşan
(Metamorfik) şist, granitin başkalaşması ile oluşan gnays, kum taşının başkalaşması ile oluşan kuvarsit
Magmatik (Katılaşım) Kayaçlar
• Mantoda bulunan sıcak ve erimiş hâldeki magmanın yer kabuğunun içine sokulması ya da yeryüzüne çıkarak soğuyup
katılaşması sonucu oluşan kayaçlardır. Magmatik kayaçlar bünyelerinde fosil bulundurmazlar.
• Derinlik kayaçları, magmanın yüzeye çıkmadan yer kabuğunun içinde soğuyup katılaşması sonucu oluşur.
• Derinlik kayaçlarında soğumanın yavaş gerçekleşmesi, iri kristalli olmalarına neden olur.
• Yüzey kayaçları, magmanın yer yüzeyine çıkarak soğuması ve katılaşması sonucu oluşur.
• Yüzey kayaçlarında soğumanın hızlı gerçekleşmesi, ince kristalli olmalarına neden olur.
• Obsidiyen süs eşyası yapımında, andezit ise kaldırım taşı ve bina kaplamalarında kullanılır.
Tortul (Sedimanter) Kayaçlar
• Kayaçlar; akarsu, rüzgâr ve buzul gibi dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanır. Küçük boyuttaki bu parçalara tortul denir.
Bu tortullar; akarsular, rüzgârlar, buzullar tarafından taşınarak göl, deniz ve okyanus tabanlarında ya da vadi tabanı
gibi çukur yerlerde birikir.
• Üst üste biriken tortullar zamanla sıkışır ve çimentolaşma etkisiyle birbirine bağlanıp kayaç hâlini alır. Bu şekilde olu-
şan kayaçlara tortul kayaçlar denir. Bu kayaçlar bünyelerinde fosil bulundurabilir.
• Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemelerin; taşınması, birikmesi ve doğal bir çimentolaşmayla birleşmesi so-
nucunda fiziksel tortul kayaçlar oluşur. Bu kayaçlar çimento yapımında ve inşaat sektörünün farklı faaliyetlerinde
kullanılır.
• Bitki ve hayvan kalıntılarının üst üste birikmesi ve taşlaşması sonucu organik tortul kayaçlar oluşur.
• Sular tarafından kimyasal yollarla çözünmüş minerallerin çökelmesiyle kimyasal tortul kayaçlar oluşur. Bileşimlerin-
de genellikle kalsiyum karbonat (CaCO ) bulunur.
3
Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar
• Püskürük ve tortul kayaçların yer kabuğunun derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç etkisinde kalarak değişime
uğraması sonucu oluşan kayaçlardır.
• Başkalaşma sonucunda yeni kayacın görünümünde ve kimyasal yapısında değişiklikler olur.
Kayaç Döngüsü
Kayaçların oluşması, aşınması, ayrışması, sıkışması, doğal olarak çimentolaşması, yüksek sıcaklık ve basınca maruz
kalması ve erimesi sonucu meydana gelen döngüye kayaç döngüsü denir.
KAYAÇLARIN YER ŞEKİLLERİNİN OLUŞUMUNA ETKİSİ
• Yeryüzünde görülen birbirinden farklı yer şekillerinin oluşmasında kayaç yapısı önemli bir etkiye sahiptir.
• Aşınmaya karşı dirençli, sert yapılı kayaçların bulunduğu arazilerde çevresine göre daha dik ve yüksek yüzey şekilleri,
kolay aşınabilir yumuşak yapılı kayaçların bulunduğu arazilerde ise daha düz ve az eğimli yüzey şekilleri ortaya çıkar.
• Volkanik arazilerde tüf ve andezit gibi dış püskürük kayaçlar dış kuvvetler tarafından aşındırılır. Bunun sonucunda,
dünyada en belirgin örneklerinin Türkiye'de görüldüğü peribacası denilen yüzey şekilleri oluşur.
• Dış kuvvetlerin aşındırma faaliyetleri sonucunda sert yapılı granit bloklar yüzeye çıkar. Bunun sonucunda tor topoğ-
rafyası denilen yer şekilleri oluşur.
• Aşınmaya karşı dirençsiz kum taşı veya tüflerin bulunduğu arazilerde sel sularının yaptığı aşındırma sonucu kırgıba-
yır denilen fazlaca yarıntılı yüzey şekilleri oluşur.
• Suda kolayca çözünebilen kalker, jips, kaya tuzu gibi kayaçların yüzey ve yer altı suları tarafından çözünmesi sonu-
cunda karstik şekiller oluşur.
• Volkanik faaliyetler sonucunda çok akışkan bazalt lavları soğuyup katılaşır. Katılaşan lav kütlesi büzülüp çatlayarak
çok köşeli bazalt sütunlarını oluşturur.
64 MEBİ KONU ÖZETLERİ COĞRAFYA - TYT
