Page 65 - Konu Özetleri TYT Coğrafya

COĞRAFYA

KONU DIŞ KUVVETLER (ÇÖZÜLME, KÜTLE HAREKETLERİ, RÜZGÂRLAR,
ÖZETİ BUZULLAR)
TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT

DIŞ KUVVETLER (ÇÖZÜLME, KÜTLE HAREKETLERİ, RÜZGÂRLAR VE BUZULLAR)
DIŞ KUVVETLER
• Enerjisini Güneş’ten alan, yeryüzünü şekillendiren etken ve süreçlere dış kuvvetler denir. Dış kuvvetler; aşındırma,
taşıma ve biriktirme faaliyetleriyle yeryüzünü şekillendirir.
• Etkisi iklim ve topoğrafya koşullarına göre bölgeden bölgeye farklılık gösterir.
• İç kuvvetlerin oluşturduğu şekilleri aşındırarak yıkıcı etkide bulunur.
• Akarsular, yer altı suları, buzullar, rüzgârlar, dalgalar ve akıntılar dış kuvvetleri oluşturur.
ÇÖZÜLME
Yeryüzünü oluşturan malzemelerin fiziksel ve kimyasal süreçlerle erime,
çatlama, ufalanma ve dağılma şeklinde parçalanmasına çözülme denir.

• İklim koşulları, suların kimyasal özellikleri, kayaçların özellikleri, bi-
yolojik faktörler, yükselti, eğim, bakı vb. çözülmenin hızını ve şeklini
belirler.

KÜTLE HAREKETLERİ Kimyasal çözülme
Arazi üzerinde çözülme sonucu oluşmuş malzemenin oluştuğu yerden başka bir yere doğru taşınmasına kütle hareketleri
denir. Kütle hareketlerinin oluşmasında arazinin jeolojik jeomorfolojik özellikleri, iklim şartları, ayrışma şiddeti, bitki örtüsü
ve insan faaliyetleri etkilidir. Kütle hareketlerinin başlıcaları heyelan, kaya düşmeleri ve çamur akıntısıdır.
• Kütle hareketlerinin gerçekleşebilmesi için yer çekiminin yanı sıra ara-
zinin eğimli olması gerekir. Yamaçlardaki toprak kütlelerinin yağışla
gelen suyun etkisiyle ağırlaşması ve kayganlaşması da kütle hareket-
lerinde önemli bir etkendir.
• Kayaç yapısı, eğim koşulları, tabakaların uzanış doğrultusu, yağış
miktarı, mevsim özellikleri, bitki örtüsü, beşerî faaliyetler vb. nedenler
kütle hareketlerinin oluşmasında etkili olmaktadır.
• Kaya, döküntüler ve topraktan oluşan kütlenin yer çekiminin etkisiyle
yerlerinden koparak yer değiştirmesine heyelan denir. Heyelan
• Yamaçlarda su ile doygun hâle gelen yüzeysel depoların, döküntüle-
rin ve toprakların kıvamlı bir hamur şeklinde aşağı doğru kaymasına toprak kayması adı verilir. Bu olay, suyla ağır-
laşmış toprağın kayması veya kaygan bir zemin üzerinde kuru toprağın kayması şeklinde gerçekleşebilir.

RÜZGÂRLAR
Basınç farkından ortaya çıkan rüzgârlar arazide aşındırma ve biriktirme yaparak çeşitli yer şekilleri meydana getirir. Rüz-
gârların, kurak veya yarı kurak iklim özellikleri görülen, yağış miktarının az, bitki örtüsünün seyrek, günlük sıcaklık farkının
fazla olduğu yerlerde şekillendirici etkisi daha fazladır.
Rüzgâr Aşındırma Şekilleri
Rüzgârlar bitki örtüsünden yoksun arazilerdeki ana kayayı zamanla aşın-
dırır. Bu aşındırma sonucu çeşitli yer şekilleri oluşturur.
• Kurak bölgelerde rüzgârın ve sürüklediği materyallerin kayaların
alt kısmını daha fazla aşındırmasıyla oluşan yer şekillerine mantar
kaya denir.
• Kurak bölgelerdeki kayaçların dirençsiz kısımları zamanla çözünür.
Rüzgârın bu çözünen malzemeleri aşındırmasıyla oluşan oyuklara
tafoni (rüzgâr kovuğu) denir.
• Rüzgârların gevşek yapılı kayaların zayıf kısımlarını aşındırmasıyla
oluşan ve hâkim rüzgâr yönüne paralel uzanan oluklara yardang de- Mantar kaya
nir.
• Rüzgâr aşındırmasının şiddetli olduğu alanlarda toprağın ve küçük boyuttaki malzemelerin taşınması sonucu kayalar
yüzeyi kaplar. Bu arazilere hamada (çöl kaldırımı) denir.
• Farklı dirençteki yatay tabakalara sahip tabakaların rüzgâr aşındırması etkisiyle yüksekte kalması ve girintili çıkıntılı
bir görüntü oluşturmasıyla meydana gelen yer şekillerine ise şahit kaya adı verilir.

COĞRAFYA - TYT MEBİ KONU ÖZETLERİ 65