Page 71 - DEFTERİM BİYOLOJİ 10

1.
Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik Bölüm

Eşeyin Belirlenmesi ve Eşeye Bağlı Kalıtım

Eşeyin belirlenmesinde çevresel ve genetik faktörler etkilidir. Eşeyin belirlenmesinde
çevresel faktörlerin etkili olmasına fenotipik eşey belirlenmesi denir.

Bir deniz solucanı olan Bonellia viridis’te eşeyin belirlenmesinde çevresel faktörler etkilidir.
Bu canlı, döllenmiş yumurtalarını suya bırakır. Bu yumurtalardan çıkan yavruların suda
serbest olarak gelişenleri dişi, ana canlının hortumuna yapışarak gelişenleri ise erkek olur.

Eşeyin belirlenmesinde genlerin etkili olmasına genotipik eşey belirlenmesi denir.
Genotipik eşey belirlenmesi eşey kromozomlarıyla sağlanır. X ve Y kromozomlarına
eşey kromozomları (gonozom) adı verilir. Diğer kromozomlara ise otozom denir.
Eşey kromozomları diploit hücrelerde çiftler hâlinde bulunur. Eşey kromozomlarının
çeşidi genel olarak türe göre değişmekle birlikte cinsiyet dişide XX, erkekte ise XY
ile gösterilir. Yavrunun cinsiyetini Y kromozomunun varlığı belirler.
İnsanda vücut (soma) hücrelerinde 2n = 46
kromozom bulunur. Bu kromozomların 44’ü 44 44
otozomdur, 2’si eşey kromozomudur. + +
XX XY
Eşeyin belirlenmesinde, XY sisteminden farklı
olarak X0 ve ZW sistemleri de görülür.
22 22 22 22
+ + + +
Tablo 8: Dişide ve Erkekte Eşeyin Belirlenmesi
X X X Y
Canlı Türü Dişi Erkek

İnsanda ve diğer memelilerde XX XY 44 44
+ +
Kuşlarda, bazı balıklarda ve XX XY
ZW ZZ
böceklerde
Şema 9: İnsanda eşeyin belirlenmesi
Çekirgede ve ağustos böceğinde XX X0

PAR 1
Eşey kromozomları üzerinde bulunan çeşitli
alellerin kalıtımına eşeye bağlı kalıtım
denir.
İnsanda X ve Y kromozomları otozomlar PAR 1
gibi tam homolog değildir. Bu kromozomla-
rın her iki ucunda PAR I ve PAR 2 olarak
adlandırılan homolog bölgeler bulunduğu X’in Y ile Y’nin X ile
homolog Sentromer homolog
gibi homolog olmayan bölgeler de vardır.
olmayan olmayan
X ve Y kromozomlarının homolog bölgesi bölgesi
bölgelerinde bulunan genler, otozomal
genler gibi kalıtılır. Mayoz sırasında bu
genler arasında krossing over olabilir. PAR 2
Y KROMOZOMU

Bitkilerde eşeyin belirlenmesi eşey kromo- PAR 2
zomlarıyla sağlanır. Dişi gametler X, erkek
gametler X veya Y kromozomuna sahiptir X KROMOZOMU
Görsel 2: İnsanda eşey kromozomlarında bulunan
gen bölgeleri
71