Page 11 - Fen Lisesi Fizik 10 | 1.Ünite

1. ÜNİTE ELEKTRİK VE MANYETİZMA

Direnci etkileyen diğer bir unsur ise sıcaklıktır. Sıcaklığın artması atom- MERAKLISINA
ların daha büyük genlikte (denge konumuna göre uzaklığı) titreşme-
sine neden olur. Daha büyük genlikle titreşen atomların bulunduğu
bölgeden geçen serbest elektronlar atomlarla daha fazla çarpışır. Bu
durum hem elektronların daha fazla enerji kaybetmesine hem de sü-
rüklenme hızının düşmesine yol açar. Kısacası iletkenlerde sıcaklık ile
direnç doğru orantılıdır. Örneğin akkor lambalarda kullanılan tungsten
tel 25 C sıcaklıkta 100 Ω dirence sahipken ışık verme esnasında sı-
º
caklığı 1500 C ye, direnci ise yaklaşık 765 Ω değerine kadar yükselir.
º
Son yörüngelerinde genellikle dört elektron bulunduran ve yarı ilet-
ken olarak adlandırılan maddelerde ise sıcaklık ile direnç genellikle
ters orantılıdır. Aynı şartlar altında yarı iletkenler, iletkenlere göre daha
büyük bir dirence sahiptir.
Yarı iletken maddelerin sıcaklıkları arttırıldığında, iletkenlerin aksine
dirençlerinde belirli bir düşüş meydana gelir. Elektronlar titreşim gen-
liği artan atomlara daha sık çarpsa bile sıcaklığın etkisiyle atomların-
dan kopan elektronların sayısında artış meydana gelmesi bu düşüşün
nedenidir. Görsel 1.16: Bakır iletken kablolar
Günümüzde birçok elektronik devrede akım değerini ayarlamak
Ev ve iş yerlerinde elektrik
için dirençlerden yararlanılmaktadır. Görsel 1.12’de elektronik dev- kabloları çekilirken kablolar-
relerde kullanılan direnç örnekleri, Görsel 1.13’te ise yüksek akımla da kesit yani kalınlık büyük bir
çalışan devrelerde kullanılan ve ısıya dayanıklı taş direnç örnekleri gö- öneme sahiptir. Küçük kesitli
rülmektedir. Görsel 1.12’deki direncin üstünde yer alan renkli kuşak- (ince) kablolar, ısınma sonucun-
lardan her biri sayısal bir değere karşılık gelir. Böylelikle bu renkli ku- da zarar görerek yangın tehli-
şakların sayısal değerleri göz önünde bulundurularak direncin değeri kesine yol açabilir. Büyük kesitli
(kalın) kablolar ise gereksiz yere
ve hata payı pratik olarak hesaplanır. maliyetin artmasına neden olur.
Ev ya da iş yerinde elektrikli
fırın, çamaşır makinesi ve klima
gibi yüksek akım çeken araçlar
kullanılacaksa Görsel 1.16’da
görüldüğü gibi 2,5 mm den
2
daha kalın bakır kablolar tercih
edilir. Üstelik bu kablolarda kul-
lanılan yalıtım malzemesinin de
Görsel 1.12: Elektronik devrelerde Görsel 1.13: Yüksek akımlı devrelerde kul- yüksek sıcaklığa dayanıklı olma-
kullanılan dirençler lanılan dirençler sı gerekir. Yüksek akıma ihtiyaç
duymayan TV, buzdolabı, ampul
Ayarlanabilir dirençlere reosta adı verilir. Görsel 1.14’te laboratu- (projektörler hariç) gibi araçların
kullanıldığı yerlerde ise 1,5 mm
2
varlarda kullanılan çağdaş bir reosta örneği görülmektedir. Bu reos- kesitinde bakır kablolar kullanıl-
tanın sürgüsünün sağa sola çekilmesiyle direncin boyu, dolayısıyla da ması yeterlidir.
değeri değişir. Böylece devredeki akım şiddeti ayarlanır. Görsel 1.15’te Hatlarda kullanılan kablolar
ise evlerde lamba parlaklığını ayarlamak için kullanılan reostalı anahtar mümkün olduğunca kısa olma-
(dimmer anahtar) görülmektedir. Anahtar sağa sola çevrilerek lamba lıdır. Tel uzunluğu arttıkça direnç
de artacağından bu durum akı-
devresinde direnç değiştirilir. Böylece lambanın parlaklığı ayarlanır. mın düşmesine ve enerji kaybına
yol açar. Bu nedenle duvarlarda
sıva altlarından çekilecek kab-
loların en kısa yolu takip ederek
toplam uzunluğun kısaltılması
gerekir.
(Komisyon tarafından yazılmıştır.)

Görsel 1.14: Günümüzde kullanılan bir
reosta örneği Görsel 1.15: Dimmer anahtar

21