Page 52 - Fen Lisesi Fizik 10 | 1.Ünite

1. ÜNİTE ELEKTRİK VE MANYETİZMA

ÜNİTE ÖZETİ

Bir iletkenin iki ucu arasında, elektriksel kuvvet etkisiyle gerçekleşen düzgün
yük hareketine elektrik akımı denir. Katı iletkenlerde elektrik akımının yönü artı ku-
tuptan eksi kutba doğruyken elektronların hareket yönü eksi kutuptan artı kutba
doğrudur. Sıvı iletkenlerde (iyonik çözeltiler) elektrik akımını artı ve eksi iyonla-
rın hareketi oluşturur. Elektrik akımının yönü artı yüklü iyonların hareket yönüyle
aynıdır. Gazlar yalıtkan özellik gösterir. Ancak gazlara yeterli enerji verildiğinde
elektronlar atomlardan koparak serbest duruma geçer. Bu durumda elektron-
lar ve iyonlar yük taşıyıcısı olarak elektrik akımı oluşturur. İçinde yüksek oranda
iyonlaşmış gaz bulunan ortamlara plazma denir. Plazmanın içindeki çok sayıda
serbest elektron ve iyonların hareketi yine elektrik akımını oluşturur. Plazmalardaki
yük taşıyıcıların bolluğu plazmayı katı, sıvı ve gazlara göre daha iyi iletken yapar.
Bir iletkenin kesitinden birim zamanda bir yöne geçen net yük miktarına akım
şiddeti denir. Akım şiddeti ampermetre ile ölçülür. Birimi amperdir ve I sembolüyle
gösterilir. I = Δq/Δt bağıntısıyla ifade edilir.
Bir iletkenin iki ucu arasında elektrik alanın dolayısıyla elektrik akımının oluş-
masını sağlayan iletkenin iki ucu arasındaki potansiyel farkıdır. Potansiyel farkı,
yükleri bir noktadan başka bir noktaya hareket ettirmek için birim yük başına dü-
şen enerji miktarıdır. Birimi volttur ve V sembolüyle gösterilir. İki nokta arasındaki
potansiyel farkı voltmetre ile ölçülür.
İletken bir maddenin elektrik akımına karşı gösterdiği zorluğa direnç adı verilir.
Direnç R sembolü ile gösterilir. SI birim sisteminde birimi ohmdur (Ω). Bir iletkenin
direnci cinsine (öz direnç) bağlı olup boyu ile doğru orantılı, kesiti ile ters orantılıdır.
Bu ilişki, R = ρL/A bağıntısı ile ifade edilir.
Dirençler devrelerde seri ve paralel olarak farklı şekillerde bağlanabilir. Birden
fazla direncin yerine aynı etkiyi sağlayan tek bir dirence eşdeğer direnç denir. Ayrı-
ca devrelerde akımın değerini değiştirmek için uzunluğu değiştirilebilen dirençlere
reosta adı verilir.
Bir elektrik devresinde devreye uygulanan potansiyel fark ile devreden geçen
akım arasındaki ilişki Ohm Yasası ile açıklanır. Bu yasaya göre devreye uygulanan
gerilimin akıma oranı sabittir. Bu sabit, devrenin direncini verir.
Ohm Yasası V/I = R şeklinde ifade edilir. Bu ifadeye göre bir direncin uçlarına
uygulanan gerilim arttıkça dirençten geçen akım şiddeti de artar.
İki nokta arasında sürekli potansiyel farkı oluşturabilmek için yapılmış araçlara
üreteç denir. Üreteçler; mekanik, kimyasal, güneş enerjisi gibi enerji türlerini elekt-
rik enerjisine dönüştüren araçlardır. Dinamo, akü, pil üreteçlere örnektir. İletkenle-
rin iki ucu arasında potansiyel farkı oluşturarak sürekli elektrik alan meydana geti-
ren kaynaklara elektromotor kuvvet kaynağı (emk) ya da üreteç adı verilir. emk, ε
sembolü ile gösterilir ve birimi volttur (V). Üreteçler de tıpkı dirençler gibi seri ya da
paralel bağlanarak kullanılabilir. Üreteçlerin bağlanış şeklini kullanılış amacı belirler.
Piller uç uca (seri) bağlanarak potansiyel farkı, paralel bağlanarak ise tükenme

62