Page 34 - Fen Lisesi Kimya 10 | 2. Ünite

5. Çözünürlük Farkı ile Ayırma
Maddenin katı, sıvı ve gaz hâli için çözünürlük ayırt edici özelliktir. Bu
ayırt edici özellikten yararlanarak karışımdaki maddeler bileşenlerine ay-
rıştırılabilir.

Özütleme (Ekstraksiyon): Bir karışımdaki bileşenlerden birini uygun bir
çözücüde seçimli olarak çözüp karışımdan ayırma işlemine özütleme
denir. Özütleme yöntemi genellikle iki kısımda incelenir. Bunlardan ilki
katı-sıvı özütlemedir. Katı-sıvı özütlemede katı hâldeki karışım, sıvı
hâldeki çözücüye atılarak karıştırılır. Çözücü, karışımdaki maddeler-
den bazılarını çözer. Çözünmeden kalan maddelerle çözelti birbirinden
süzme yöntemi ile ayrılır. Çözeltideki çözücü buharlaştırılarak ortamdan
uzaklaştırılırsa karışımdaki madde ayrılmış olur. Örneğin günlük hayat-
ta çokça tüketilen çayın demlenmesi özütleme işlemidir (Görsel 2.34).
Sıcak su kurutulmuş çay yapraklarına eklenirse çaydaki etken madde
olan tein ve boyar maddeler çözünerek suya karışır. Şeker pancarından
Görsel 2.34: Özütleme ile şeker eldesi, tuzlu zeytin ya da peynirlerden tuzun ayrılması, aspirinin
demlenmiş çay ham maddesi salisilik asidin söğüt ağacından eldesi özütleme ile ger-
çekleşir.
Katı-sıvı maddeleri özütleme dışında, sıvı-sıvı özütleme tekniği de
kullanılır. Sıvı-sıvı karışımlarını özütlemede bileşenlerine ayrılacak ka-
rışım sıvıdır. Ayırma hunisinde, sıvı karışım homojen olarak karışma-
yacağı başka bir sıvı ile karıştırılır. Karıştırma işleminden sonra bazı
maddeler, eklenen sıvı içerisinde çözünür. Daha sonra heterojen karı-
şım hâlinde bulunan sıvılar birbirinden ayrılır. Ayrılan sıvıların çözücü-
leri buharlaştırılırsa çözünen maddeler saf olarak elde edilir. Özütleme
yöntemi özellikle eczacılıkta ve kozmetik sanayinde kullanılır.

Kristallendirme: Bir maddenin çözünmüş durumdan kristal yapılı katı
hâle geçiş sürecine kristalleşme denir. Bir sıvı-katı homojen çözeltide
çözeltinin ısıtılarak çözücüsünün buharlaştırılması veya çözeltinin so-
ğutulması ile çözünen katının çökmesine kristallendirme denir. Örne-
ğin tuzlu su çözeltisinde çözeltideki suyun sıcaklığın etkisiyle buharlaş-
Görsel 2.35: Tuz Gölü’nden tuz elde ması sonucu doygunluğa ulaşan çözelti soğutulduğunda tuz kristalleri
edilmesi
oluşmaya başlar. Benzer olay doğal olarak Tuz Gölü’nde oluşmaktadır
(Görsel 2.35).

Ayrımsal Kristallendirme: Aynı çözücüde çözünebilen iki katı maddenin
Çözünürlük (g/100 g su)
KNO çözünürlüklerinin sıcaklıkla değişimlerinin farklı olmasından yararlanıla-
3
rak yapılan ayırma işlemine ayrımsal kristallendirme denir. Çözünür-
lükleri sıcaklık değişimi ile farklı oranda değişen iki katının ayrılması için
ayrımsal kristallendirme yöntemi uygulanır. Böyle iki katının en yüksek
sıcaklıkta doygun çözeltisi hazırlanıp bu çözeltiler soğumaya bırakılır.
NaCI Bu çözeltide çözünürlüğü sıcaklıkla artan madde soğutulduğunda daha
çok kristallenerek diğer katıdan ve çözücüden ayrılır. Örneğin sodyum
klorür (NaCl) ve potasyum nitrat (KNO ) karışımı suda çözüldükten son-
0 3
o
Sıcaklık ( C) ra ısıtılarak çözücünün bir kısmı buharlaştırılıp soğumaya bırakılırsa
Grafik 2.5: KNO ve NaCI tuzunun çözünürlüğü sıcaklıkla çok fazla değişen potasyum nitrat kristallenerek
3
sudaki çözünürlüğünün sıcaklıkla çözeltiden ayrılır (Görsel 2.35). Benzer şekilde tuz-şeker karışımı da
değişimi
ayrımsal kristallendirme yöntemi ile bileşenlerine ayrılır.

104