Page 31 - Fen Lisesi Biyoloji 9 | 2.Ünite

Osmoz

Osmoz olayı, arasında yarı geçirgen zar bulu-
nan iki ortam veya iki hücre arasındaki suyun hare- Seçici
geçirgen zar
ketini ifade eder. Seçici geçirgen zar, suda çözünen
büyük moleküllerin geçişine izin vermezken suyun
geçişine izin verir. Bu durumda su, çok yoğun oldu-
ğu yerden az yoğun olduğu yere doğru geçer.
Osmoz olayını gözlemlemek için şöyle bir de- Sükroz
ney düzeneği oluşturulabilir: Cam bir beher, bağır- Saf su molekülleri
sak gibi seçici geçirgen bir zarla iki bölmeye ayrılır. Suyun yönü
Bölmelerden birine saf su diğerine de yoğun sükroz
(çay şekeri) çözeltisi konulur (Görsel 2.41). Sükroz Görsel 2.41: Suyun yarı geçirgen zardan geçişi
seçici geçirgen zardan geçemeyecek kadar büyük
moleküllere sahiptir. Ancak su molekülleri zardan kolayca geçebilir. Bu nedenle saf suyun bulunduğu bölmeden
su miktarının daha az olduğu, sükroz çözeltisinin bulunduğu bölmeye doğru osmozla su geçişi olur. Sonuçta
bu bölmedeki su seviyesinin yükseldiği görülür. Bu deney aynı zamanda osmoz olayının cansız bir ortamda da
meydana gelebileceğini gösterir.

Hücreye Göre Çözelti Çeşitleri: Hücrelerin çoğu yaklaşık %75 oranında suya sahiptir. Bu nedenle sitop-
lazma, belli yoğunluğa sahip bir çözelti olarak düşünülebilir. Yüksek yoğunluktaki çözeltide bulunan çözünmüş
maddelerin su almak için yaptıkları emme kuvvetine osmotik basınç denir. Çözünen madde miktarı arttıkça
osmotik basınç da artar. Osmoz normal koşullarda yoğunluğun yüksek olduğu ortama doğru gerçekleşir.
Sitoplazmaya göre daha yoğun olan (çözünen madde miktarı daha fazla olan) çözeltilere hipertonik çözelti
denir. Hipertonik çözelti içine konulan bir hücre su kaybeder. Çünkü ortamın osmotik basıncı daha yüksektir
ve suyun hareket yönü hücreden ortama doğrudur. Bir hücrenin bu şekilde su kaybetmesi olayına plazmoliz adı
verilir.
Sitoplazmaya göre daha az yoğun olan (çözünen madde miktarı daha az olan) çözeltiler ise hipotonik çö-
zelti olarak adlandırılır. Hücre, hipotonik bir çözeltiye konursa dış ortamdan su alacağı için hücre hacmi artar bu
olaya deplazmoliz denir. Hipotonik ortamda fazla kalan hücrenin sitoplazması zara bir basınç uygular. Bu basın-
ca turgor basıncı denir. Turgor basıncının fazla olduğu hayvan hücreleri çeperleri olmadığı için patlayabilir. Bu
olaya hemoliz denir.
Hücre öz suyu ile aynı yoğunluğa sahip çözeltiler ise izotonik çözelti olarak bilinir. İzotonik çözelti içine
konulan bir hücrenin hacminde değişiklik olmaz. Çünkü hücre ve ortam arasında osmoz olayı ile birim zamanda
yer değiştiren su molekülü sayısı eşittir. Örneğin göz ve burun damlalarının izotonik olması, tedavi sırasında bu
organlardaki hücrelerin plazmoliz veya turgor olmasını engeller (Görsel 2.42).

H O H O
2
2

Saf su
Hipertonik ortam İzotonik ortam Hipotonik ortam
(Hemolize uğrar.)
Görsel 2.42: Farklı ortamlara konulan alyuvar hücresindeki değişimler

99