Page 84 - Konu Özetleri TYT Coğrafya

COĞRAFYA

KONU DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE TOPRAKLAR
ÖZETİ
TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT TYT

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE TOPRAKLAR

TOPRAK OLUŞUMU
Toprağın oluşumunda ilk aşama, kayaçların ayrışmasıdır. Kayaçlar ortam özelliklerine göre fiziksel ayrışma ve kimyasal
çözünme olmak üzere iki şekilde ayrışmaya uğrar.
Kayaçların Ayrışması
a) Fiziksel Ayrışma
Kayaçların fiziksel yollarla çatlaması, parçalanması ve ufalanmasıdır. Uzun sürer ve toprak oluşumu oldukça yavaştır.
• Nem ve yağışın az, sıcaklık farklarının fazla olduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde (en fazla çöllerde) yaygındır.
• Soğuk bölgelerde kaya gözeneklerinde oluşan buzların kayaçları çatlatması fiziksel ayrışmaya neden olur.
• Akarsular, seller, rüzgârlar, buzullar ve dalgalar gibi dış kuvvetlerin etkisiyle de fiziksel ayrışma meydana gelir.
b) Kimyasal Çözünme
Suyun kayaçları çözmesi ve minerallerini ayrıştırmasıyla oluşur. Kimyasal çözünmenin etkili olduğu bölgelerde toprak olu-
şumu daha hızlı gerçekleşir ve toprak kalınlığı daha fazla olur. Nemli-yağışlı, sıcak ve ılıman iklim bölgelerinde kimyasal
çözünme daha etkilidir.
Canlı kalıntıların çürüyerek parçalanması sonucu oluşan organik maddelere hu-
mus denir. Bu maddelerin toprağa karışmasıyla humuslu topraklar oluşur.
Katmanlaşmasını tamamlayan topraklara olgunlaşmış toprak denir.
Olgunlaşmış Toprak Katmanları (Horizonlar)
A Horizonu (Yıkanma Katı): Malzemenin iyice ayrışıp inceldiği, yıkandığı, ve-
rimli en üst katmandır. Canlıların ve organik maddelerin bulunduğu humusun
oluştuğu toprağın canlı katıdır.
B Horizonu (Birikme Katı): Üst katmanda yıkanan kireç, tuz vb. minerallerin
biriktiği katmandır.
C Horizonu (Ayrışma Katı): Ana materyalden çözünen iri malzemelerin bulun-
duğu katmandır.
D Horizonu: Ana materyalin bulunduğu katmandır. Olgunlaşmış toprak katmanları

DİKKAT

Dış kuvvetlerin taşıdığı malzemelerin birikmesiyle oluşan topraklarda katmanlaşma tamamlanamaz.

TOPRAK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER
İklim: Toprak oluşumunu etkileyen en önemli faktörlerden biri iklimdir. Sıcaklık ve yağış; kayaçların çözünme şeklini,
toprağın oluşum hızını ve kalınlığını belirler. Topraktaki canlı hayatına ve dolayısıyla organik madde miktarına etki eder.
Toprağın yıkanma miktarını ve buna bağlı olarak topraktaki tuz, kireç vb. minerallerin oranını etkiler.
Oluşumunda iklim etkisinin ön planda olduğu topraklara zonal topraklar denir.
Ana Materyal: Ana materyalin sertliği; toprağın çözünme ve oluşum hızını etkiler. Kolay çözünebilir kayaçlar üzerinde
toprak oluşumu daha hızlı gerçekleşir. Mineral bileşimi; toprağın kimyasal yapısını, su tutma kapasitesini, geçirimliliğini,
verimini ve rengini etkiler.
Ana materyalin etkisinin belirgin olduğu topraklara intrazonal topraklar denir.
Yer Şekilleri: Bir yamaç boyunca yükseltinin artmasıyla sıcaklık, yağış şartları ve bitki örtüsü değiştikçe farklı özellikte
topraklar oluşur. Eğimli arazilerde toprak kısmen erozyona uğrar ve toprağın oluşumunu tamamlaması zorlaşır.
Kuzey yarım kürede dağların kuzeye dönük yamaçları ile Güneş gören güneye dönük yamaçları arasında sıcaklık,
güneşlenme ve bitki örtüsü farklı olduğundan farklı toprak tipleri oluşur.
Canlıların Etkisi: Bitkiler kökleriyle toprağı tutar, erozyonu azaltır, ayrışmaya katkı sağlar ve toprağa humus kazandırır.
Hayvanların ise toprak içinde dolaşarak oluşturduğu boşluklarda hava ve su kolayca dolaşır, bu da ayrışmayı hızlandırır.
Ayrıca hayvanlar da toprağa humus kazandırır. Canlılar toprak oluşmasında ve veriminin artmasında önemli rol oynar.
Zaman: Toprak oluşumu çok uzun bir zamanda gerçekleşir. Tarım yapılabilecek 1 metre kalınlığında toprağın oluşması
için ortalama 10-15 bin yıllık bir süre gerekir. Az yağışlı bölgelerde bu süre çok daha uzun olabilir.
Örneğin; Türkiye'de genç oluşumlu ve yamaç eğimi fazla araziler yaygındır. Toprak oluşumu, genç volkanik araziler ile eski
göl tabanları gibi yeni oluşmuş araziler üzerinde henüz tamamlanmamıştır.

84 MEBİ KONU ÖZETLERİ COĞRAFYA - TYT