Page 117 - RİTİM EĞİTİMİ VE HALK DANSLARI 11

4.3. HALAYLAR

Görsel 4.3: Halay türü halk dansları (Adıyaman)
Alay kelimesinden türemiş olan halay; toplu hâlde, çeşitli biçimlerde, bağlı dizi oluşturularak sözlü
ya da sözsüz ezgiler eşliğinde oynanan halk oyunlarının genel adıdır. Halay, Türk ve Altay halk kültüründe
bir tür tören dansıdır. Kökleri çok eski dönemlere uzanan bir oyundur. Yaşamın enerjisini, döngüsünü, da-
yanışmayı, hareketi, durup devam etmeyi ve ritmi içerir. Halaylar; bir topluluk dansı olarak disiplinli bir dizi
oyunudur. En az beş kişi tarafından oynanmaktadır. Ancak daha az kişiyle oynanan halay oyunlarının da
olduğu bilinmektedir. Halaylar bağımlı oyunlardır. Halaya çoğunlukla bağlı diziyle başlanmaktadır. Oyuncu-
lar; parmaklardan, ellerden ya da omuzlardan tutarak, kol kola girerek diziyi oluşturmaktadırlar. Genellikle
hızlı kısımlarda omuzlardan tutulur. Oyun, halay başının komutuyla yönetilir. Mendil, vazgeçilmez bir oyun
aracıdır. Halay türü halk danslarının çoğunda ezginin ve dansın sonuna doğru hız artırılmaktadır. Halayı
idare eden, başta bulunan kişi; halay başıdır. Buna “baş çeken” ve “sıra başı” gibi isimler verilmektedir.
Halaylar, geleneksel formunda yalnız erkekler ya da yalnız kadınlar tarafından oynandığı gibi kadın erkek
birlikte de oynanmaktadır. Halaylar bölge halkının özelliğine, eşlik eden çalgılara, halayın çıkış sebebine,
oynanış şekline ve ezgilere, eşlik eden türkülerin ya da figürlerin kaynaklandığı olay, yer ya da kişilerin
adlarına göre değişik isimler almaktadır (Görsel 4.3).
Halayların, kurgusal anlatım bakımından dört ana bölümü sembolize ettiği söylenebilmektedir.
Bunlar, ölüm (kötüyü öldürme), doğum (iyinin gelmesi), güçlendirme (iyinin devamı), kutlamadır (bu du-
rumların kutlanması). Bu dört bölüm; danslardaki adlandırılmasında ağırlama, yanlama, sıktırma, oynatma,
yeldirme, belleme, hoplama, zıplatma olarak kullanılmaktadır. Halaylar; dans ve ritmik yapısı bakımından
tek bölümlü halaylar, iki bölümlü halaylar, üç bölümlü halaylar ve dört bölümlü halaylar olmak üzere dörde
ayrılmaktadır.
Tek bölümlü halaylar, oyunun başından sonuna değin aynı melodi, ritim ve figürlerle oynanan
halaylardır. Bunlarda oyun ilerledikçe yalnızca ezginin hızında bir artış olur, bunun dışında oyun başladığı
biçimiyle sürdürülmektedir.
İki bölümlü halaylar, iki melodi, iki ritim ve iki ayrı oynama biçimi olan halaylardır. Ağırlama adı
verilen ilk bölümde çoğunlukla oyuncular ile kapalı dizi oluşturulmakta ve küçük ayak hareketleriyle oyuna
başlanmaktadır. Melodi ağır bir tempodadır. Halay başının mendil sallayarak verdiği komutla ikinci bölüme
geçilir. Bu bölümde eşlik çalgıları birinciyle uyumludur ama daha hareketli ikinci bir ezgiye geçer, oyunun
figürleri hızlanır. Birinci ve ikinci bölüm bütünüyle birbirinden farklı iki karaktere sahiptir. İkinci bölüme yöre-
lere göre yelleme, hoplatma, sıktırma, yeldirme, yürütme gibi adlar verilmektedir.
Üç bölümlü halaylarda, üç ayrı ezgi, üç ayrı ritim ve farklı figürler yer almaktadır. Bazen iki melodi,
üç ritim yapısı da görülmektedir. Çoğunlukla ağırlama ile başlayan üç bölümlü halaylar, yürütme ile devam
edip hoplatma ile sona ermektedir.
Ağırlama ve hoplatma bölümlerinin arasında kimi yörelerde yanlama, kimilerindeyse ortalama adı
verilen hareketli bir bölüm bulunur. Yanlama adı; bu bölümde oyuncuların birbirlerinin üzerine abanarak
yana doğru, tüm bedenleriyle eğilmelerinden kaynaklanmaktadır.
Dört bölümlü halaylar, genellikle dört farklı melodi ve dört farklı ritmik yapıdan oluşmaktadır. Oyun
yavaştan başlayıp gittikçe hızlanır ve son bölümde en hızlı noktaya ulaşmaktadır. İlk bölüm ağırlama ile 4. ÜNİTE
başlamakta, yanlamanın ardından oynatma ile hızlanarak hoplatma ile son bulmaktadır.

115