Page 25 - Coğrafya 10 | 1.Ünite

10. Sınıf
DÜNYA'NIN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ 35

Tortul (Sedimenter) Kayaçlar
Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan kayaçların kil, mil, kum ve çakıl şeklinde ya da suda çözünmüş hâlde
taşınan materyallerin göl, deniz ve karalardaki çukur alanlarda birikerek sertleşmesi sonucu tortul kayaçlar
oluşur. Birikme ile oluştuğu için kayaçların büyük bölümü tabakalı yapıdadır. Her tabaka, oluştuğu dönemin
özelliklerini yansıtmakla birlikte bu kayaçlar içerisinde fosillere de rastlanır. Yer kabuğunun yaklaşık %8'ini
oluşturan tortul kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır.
Kayaçların fiziksel ufalanması sonucu kil, mil, kum ve çakıl gibi taneli materyaller ortaya çıkar. Bunların
doğal çimento ile birleşmesi sonucu fiziksel tortul kayaçlar oluşur. Bu kayaçlara verilebilecek başlıca örnek-
ler kil taşı, kum taşı ve çakıl taşıdır (konglomera).
Kayaçların içerisindeki bazı mineraller, suda çözünerek çeşitli alanlarda suyun buharlaşmasıyla çökelir.
Çökelen minerallerin üst üste birikip sertleşmesiyle kimyasal tortul kayaçlar oluşur. Bu kayaçlara verilebi-
lecek başlıca örnekler kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu ve travertendir.
Bitki ve hayvan kalıntılarının belli alanlarda birikip sertleşmesiyle de organik tortul kayaçlar oluşur. Bu
kayaçlara verilebilecek başlıca örnekler kömür (antrasit, taş kömürü, linyit ve turba), mercan kalkeri ve te-
beşirdir (Görsel 1.24).

Aşınma
Göl

Kum taşı

Kil taşı
Deniz

Mercan kalkeri

Kalker
Çakıl taşı Biriken materyaller Birikerek sıkışan tortullar
(kum, çakıl vb.)
Görsel 1.24: Tortul kayaçlar Kömür

Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçları
Tortul ve magmatik kayaçların yer kabuğunun derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında mineral ve
yapısal özelliklerinin değişmesiyle başkalaşım kayaçları oluşur. Kalkerin mermere, granitin gnaysa, kil taşının
şiste ve kum taşının da kuvarsite dönüşmesi bu kayaçlara örnek verilebilir (Görsel 1.25).

Şist
Kuvarsit

Basınç

Sıcaklık

Mermer Magma Gnays
Görsel 1.25: Başkalaşım kayaçları

35