Page 26 - Coğrafya 10 | 1.Ünite

DOĞAL SİSTEMLER

BİLGİ HAVUZU

Elmas
Elmas bilinen en sert taştır. Karbonun doğal olarak bulunan iki formundan biri olan elmasa sertlik özel-
liğini atomların birbirine kuvvetli kimyasal bağlarla bağlandığı üç boyutlu kristal yapı kazandırır. Karbonun
doğal olarak bulunan diğer formu olan grafit ise iki boyutlu karbon katmanları arasında kuvvetli kimyasal
bağlar olmadığı için elmasın aksine hayli yumuşaktır. Elmaslar, çok sert oldukları için yüzyıllardır kuyum-
culukta (%25) ve sanayide (%75) oymacılık için kullanılıyor.
Tamamen saf olan bir elmas renksizdir. Yapısal bozukluklar ve saflığı bozan diğer maddeler, elmasın
renkli görünmesine sebep olur. Örneğin azot elmasın sarı ya da kahverengi, bor ise gri mavi olmasına se-
bep olur. Şekildeki kalıcı bozulmalar ise pembe ya da kırmızı rengin kaynağıdır. Doğada en sık rastlanan
elmas saf karbondan oluşan renksiz elmastır. Onun ardından sarı, kahverengi ve mavi elmas gelir. Kırmızı
elmas en nadir rastlanan elmas türüdür.
Doğal elmaslar, atomların kristal yapıya tek tek eklenmesi ile yüzyıllar içinde oluşur. Elmasların kimya-
sal süreçler ile sentezlenmesi de mümkündür. Kimyasal buhar çökeltme tekniği ile bir günde 400 miligram
elmas elde edilebilir.
www.bilimgenc.tubitak.gov.tr

Kayaçların Yeryüzü Şekillerinin Oluşumuna Etkisi
Yeryüzü şekillerinin oluşması ve değişmesinde iç-dış kuvvetler, iklim ve kayaçlar önemli bir rol oynar.
Kayaçların fiziksel ve kimyasal özellikleri, yeryüzünün şekillenmesinde doğrudan ya da dolaylı bir etkiye
sahiptir. Çünkü bu özellikler, kayaçların aşınım sürecindeki dayanıklılığını belirler. Örneğin;
• Başkalaşım kayaçları ve magmatik kayaçlar, genellikle aşındırma etmenlerine (su, rüzgâr vb.) karşı tortul
kayaçlardan daha dirençlidir.
• Kimyasal tortul kayaçlar suda kolay çözünebildiği için dirençsizdir (Görsel 1.26).
• Gözenek ve boşluk miktarı fazla olan kayaçlar aşınım etmenlerine karşı dirençsizdir. Gözeneklerden
içeri sokulan aşındırma etmenleri kayacın kolayca parçalanmasına neden olur.
• Tabakalı kısımlara sahip olan kayaçlar da aşınım etmenlerine karşı dirençsizdir (Görsel 1.27).
• Kayacı oluşturan mineral miktarının artması, kayacın aşınım etmenlerine karşı direncini zayıflatır. Di-
rençsiz minerallerin kolayca tahrip olması da kayacın parçalanmasına neden olur.
• Kayaçların geçirimliliği de yeryüzü şekillerinin oluşmasında etkilidir.

Görsel 1.26: Kalker Görsel 1.27: Tabakalı kayaç
ARAZİ ÇALIŞMASI-1

• Jeolojik geçmişi göz önüne alındığında Türkiye'de hangi kayaç türlerine rastlanır? Araştırınız.
• Yakın çevrenize bir gezi düzenleyerek kayaç örnekleri toplayınız. Topladığınız kayaçların hangi tür ve
özelliklerde olduğunu belirleyerek sınıfça kayaç koleksiyonu oluşturunuz.
• Oluşturduğunuz kayaç koleksiyonunu fotoğraflayarak EBA'da paylaşınız.
• Bölüm sonunda yer alan kontrol listesini doldurarak çalışmanızı değerlendiriniz.

36