Page 45 - Türk Dili ve Edebiyatı 10 | 3.Ünite

ŞİİR

METİNDE GEÇEN BAZI KELİME VE KELİME GRUPLARI

bend : Bağ, yular. ıtr-ı şâhî : Güzel bir koku.
ferve-i semmûr : Samur kürk. îyd : Bayram.
gerden-i kâfur : Hoş kokulu, beyaz gerdan. müştâk : Özleyen, can atan.
hâksâr : Toz toprak içinde kalmış, peri- şikâr : Av.
şan hâlde. tâk : Bina kemeri.
ham-ı zülf : Saç kıvrımı. uşşâk : Âşıklar.
hezâr : Bülbül, bin. yeksân : Yerle bir olmak.

METİN VE TÜRLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR

Okuduğunuz metin, divan edebiyatında bentlerle kurulan nazım biçimlerinden biri olan şarkı
örneğidir. Metinde aşk ve sevgili konu edilmiştir. Âşık, sevdiğinden bayram günü dışarı çıkmasını
istemektedir. Çünkü o dönemin koşulları düşünüldüğünde sevgilinin yüzünü görebileceği tek gün
bayram günüdür. Bayram geldiği için sevgili; dönemin mesire yerleri olan Feyzâbâd, Âsafâbâd ve
Sa’dâbâd’a gidecek ve âşıkları da bu vesileyle onun ay yüzünü görebilecektir.
Türklerin, divan edebiyatına kazandırdığı iki nazım biçiminden biri olan şarkı (diğeri tuyuğ), bes-
telenmek amacıyla kaleme alınır. Genellikle dörder dizeli bentlerle kurulur ancak beş ya da altı dizeli
bentlerden oluşan şarkılar da vardır. Her bendin üçüncü dizesi miyan, her bendin sonunda tekrarla-
nan dize ise nakarat olarak adlandırılır. Miyan, şarkının en dokunaklı ve en anlamlı dizesidir.
Genellikle aşk, sevgili, eğlence, ayrılık gibi konuların işlendiği şarkılarda bent sayısı 2-5 arasında
değişmektedir. İlk bendin kafiye düzeni değişiklik göstermekle birlikte kafiye düzeni aaaa-bbba-ccca,
abab-cccb-çççb veya aAaA-bbbA-cccA’dır (A: Nakaratları ifade eder.). Türk edebiyatında şarkı adıyla
yazılan ilk manzumeler, XVII. yüzyılın sonlarında görülmektedir. Divan edebiyatının en güzel şarkı
örnekleri Nedim’in kaleminden çıkmıştır. Nedim’den sonra Şeyh Gâlip, Enderunlu Fâzıl, Enderunlu
Vâsıf gibi sanatçılar da bu nazım biçiminin gelişip yaygınlaşmasında önemli rol oynamışlardır.
Şarkıda dikkati çeken önemli bir özellik de XV. yüzyılda Necati’yle başlayan mahallîleşme akı-
mının izlerinin görülmesidir. Halk dilinde kullanılan kelimeler, deyimler Nedim’in şiirinde ustaca
bir söylemle birleşmiştir. Baki’nin şiirlerinde kullandığı İstanbul Türkçesi, Nedim’in şiirlerinde şiir
dili olmuştur. Bu nedenle Nedim, mahallîleşme akımının Türk edebiyatındaki en önemli ismi olarak
anılır. Necati’yle başlayan bu hareket, Baki ve Şeyhülislam Yahya aracılığıyla Nedim’e kadar ulaşmış
ve onda olgunlaşmıştır.
Divan edebiyatında şarkının dışında da bentlerle kurulan nazım biçimleri vardır. Bunlardan rubai
tek dörtlükten oluşur ve aaxa şeklinde kafiyelenir. Türk edebiyatına İran edebiyatından geçmiştir. Ta-
savvufi, felsefi vb. konularda yazılır. Bu nazım biçimi, adeta Ömer Hayyam’la özdeşleşmiştir. Aruzun
sadece “fâ’ilâtün/fâ’ilâtün/fâ’ilün” kalıbıyla yazılan ve aaxa şeklinde kafiyelenen tuyuğlar da divan
edebiyatında tek dörtlükten oluşan bir diğer nazım biçimidir. Murabba, şarkı, terkib-i bend, terci-i
bend gibi bazı nazım biçimleri birden fazla bentten oluşmaktadır. Dörder dizeli bentlerden oluşan
murabbalarda kafiye düzeni aaaa-bbba-ccca … şeklinde olup bent sayısı 3-7 arasında değişmektedir
ve murabbalarda konu sınırlaması yoktur. Talihten ve hayattan şikâyetler, dinî, tasavvufi, felsefi dü-
şünceler terkib-i bent nazım biçimiyle dile getirilmiş olup terkib-i bentlerde bent sayısı 5-10 arasında
değişir ve her bent, 5-10 beyitten oluşur. Bu nazım biçiminde her bendin sonundaki beyit (vasıta
beyti) değişir. Şekil özellikleri bakımından terkib-i bentlere benzeyen terci-i bentler, her bendin so-
nundaki vasıta beytinin tekrarlanması yönüyle terkib-i bentlerden ayrılır.

123