Page 16 - Türk Dili ve Edebiyatı 12 | 1.Ünite

1 ÜNİTE

4 İLK ÖRNEKLERDEN GÜNÜMÜZE

TÜRKÇENİN ÖNEMLİ SÖZLÜKLERİ

Hazırlık
1. Türkçe ile ilgili hazırlanmış sözlüklerden bildiklerinizi söyleyiniz.
2. Sözlük kullanmanın önemi ile ilgili düşüncelerinizi sözlü olarak paylaşınız.

TÜRKLERDE SÖZLÜKÇÜLÜK

Türk dilinin ilk sözlüğü, Kâşgarlı Mahmud’un yazdığı Divanü Lügâti’t-Türk’tür. Türk toplulukları-
nın dili, edebiyatı, yaşayışı ve âdetleri üzerine yirmi yıla yakın malzeme topladıktan sonra Bağdat’a
gelen Kâşgarlı, 1072 yılında yazmaya başladığı eserini 1074 yılında tamamlayarak Halife Muktedî
Biemrillah’a sunmuştur. Divanü Lügâti’t-Türk, bütün Türk illerini ve dillerini kapsayan, bin yıl ön-
cesinin Türk toplulukları hakkında önemli bilgiler içeren kaynak eserdir.
Türk yazı dillerinin, lehçelerinin ve ağızlarının dil özelliklerini belirleyen, dokuz bin civarında-
ki söz varlığını derleyerek bir araya getiren Kâşgarlı Mahmud Arapça kökenli dīvān sözünü ‘sözlük’
anlamında kullanmıştır. Arapça kökenli luġāt ise ‘sözcük, kelime, söz; sözlük’ anlamlarının yanı
sıra ‘dil, her kavmin konuştuğu dil’ anlamını taşımaktadır. Kaşgarlı Mahmud bu sözün teklik biçi-
mini değil de çokluk biçimi olan luġāt sözünü ‘her Türk topluluğunun konuştuğu dil’ anlamında ol-
mak üzere eserine ad yapmıştır.
Divanü Lügâti’t-Türk’ten yaklaşık altmış yıl sonra ise Harezm sahasında hazırlanmış olan Mu-
kaddimetü’l-Edeb, Arapça öğrenmek isteyenlere yararlı olabilecek bir eserdir. Türk asıllı olmakla
birlikte Arap sözlükçülük geleneğinde önemli bir yere sahip olan Zemahşeri’nin yazdığı bu eser,
Harezm Türkçesi için dil malzemesi içermektedir.
Karadeniz’in kuzeyinde yaşamış olan Kuman (Kıpçak) Türklerininin söz varlığı ve sözlü edebiyat
ürünleri ile ilgili derlemelerden oluşan Codex Cumanicus’un XIII. yüzyıl sonlarında hazırlandığı
sanılmaktadır. Kumanların dil malzemesinin Latin harfleriyle ortaya konulduğu eserin ilk bölümü
Kuman Türkçesinin söz varlığı ile birlikte dil bilgisi kurallarından oluşmaktadır. İtalyanlar tarafın-
dan hazırlanmış olabileceğinden ‘İtalyan bölümü’ diye adlandırılan eserin
Metne Dair bu bölümünde Latince sözcüklerin Farsça ve Kıpçakça karşılıkları veril-
Önceleri “sözlük” miştir.
kelimesi yerine “lügat” (...)
ya da “kamus” Türkçeden Türkçeye sözlükler ise XVIII. yüzyıldan itibaren hazırlanma-
kelimeleri kullanılırdı. ya başlanacaktır. Mehmed Esad Efendi’nin Lehcetü’l-lügat (XVIII. yüzyıl),

26