Page 15 - Fen Lisesi Biyoloji 9 | 2.Ünite

Sitoplazma ve Organeller

Çekirdek ile hücre zarı arasını dolduran kısımdır. Sitoplazma yumurta akı kıvamındadır ve %70-90 oranda
su bulundurur. Sitoplazmanın yapısında suyun yanı sıra proteinler, yağlar, karbonhidratlar, enzimler, hormonlar,
vitaminler, çeşitli mineraller ve tuzlar da bulunur. Yaşamsal faaliyetlerin bir kısmı sitoplazmada meydana gelir-
ken bir kısmı organel adı verilen özelleşmiş yapılarda gerçekleşir.
Sitoplazma içinde bulunan ve yaşamsal faaliyetlerin (solunum, beslenme, boşaltım vb.) yerine getirilme-
sinden sorumlu olan yapılara organel denir. Organeller; şekil, büyüklük ve yapı bakımından birbirinden farklılık
gösterir. Bazı organeller sadece bitki hücrelerinde, bazıları da sadece hayvan hücrelerinde bulunur. Örneğin klo-
roplastlar hayvan hücrelerinde bulunmazken sentrozom ve lizozom gelişmiş bitki hücrelerinde bulunmaz. Ancak
organellerin büyük kısmı hem bitki hem de hayvan hücrelerinde bulunur. Bazı organellerin çevresini saran bir
zar sistemi bulunmazken bazılarının çevresi bir veya iki katlı zarla çevrilmiştir.

a) Ribozom
Büyük alt birim
Tüm canlılarda bulunan zarsız bir organeldir. Ribo-
zom organeli birbirini tamamlayan iki alt birimden oluşur.
Bunlara büyük ve küçük alt birim adı verilir (Görsel 2.20).
Bu birimlerin her biri protein ve rRNA moleküllerinden
meydana gelmiştir. Ribozom canlı hücrelerde protein sen-
tezinin gerçekleştiği organeldir (Görsel 2.21). Bu neden-
le protein sentez hızının yüksek olduğu genç hücrelerde Küçük alt birim
ve görevi salgı üretmek olan hücrelerde daha fazla sayıda
ribozom bulunur. Prokaryot hücrelerde ribozomlar sitop- Görsel 2.20: Ribozomun alt birimleri
lazmada serbest olarak bulunur. Ökaryot hücrelerde ise si-
toplazmada serbest olarak bulunabildiği gibi kloroplast ve Üretilen protein molekülü
mitokondri organellerinin içinde endoplazmik retikulum
ve çekirdek zarının dış yüzeyinde de bulunur. Büyük alt birim
Ribozom, DNA’dan gelen şifreler (m-RNA) doğrul-
tusunda protein sentezi yapar. Her bireyin DNA’sı kendine Ribozom
özgü olduğundan sentezlenen proteinler de o bireye özgü-
dür. Bu nedenle hücrelerde sentezlenen proteinler yapısal
olarak büyük çeşitlilik gösterir. Örneğin tipik bir memeli m-RNA Küçük alt birim
hücresinde 10.000’den fazla farklı protein molekülü bulun-
duğu tespit edilmiştir. Hücrede protein sentezi gerçekle- Görsel 2.21: Ribozom organelinde protein sentezi
şeceği zaman ribozomun büyük ve küçük alt birimleri bir
araya gelir. Protein sentezinin yoğun olduğu zamanlarda birden fazla ribozom bir araya gelerek poliribozomları
(polizom) oluşturur (Görsel 2.22). Bu sayede kısa sürede aynı proteinden çok fazla miktarda üretilmiş olur. Mi-
tokondri ve plastitlerin de kendilerine ait ribozomları vardır.

Görsel 2.22: Ribozomlar (Polizom = poliribozom)

83