Page 50 - Fen Lisesi Fizik 10 | 3.Ünite

3. ÜNİTE

MERAKLISINA Görsel 3.59’da görül-
düğü gibi biribiriyle temas
hâlindeki plakalardan her-
hangi biri levhalar arasındaki
sürtünme kuvvetini yenerek
hareketlenir. Bu hareket çok
kısa bir zaman aralığında
gerçekleşir. Sonunda çok
uzaklara kadar yayılabilen
Görsel 3.58: Tsunami deprem (sarsıntı) dalgaları
Japonca ‘‘liman dalgası’’ anla- ortaya çıkar. Bu sırada yer-
mına gelen tsunami, okyanus ya yüzünde, bazen gözle görü-
da denizlerin dibinde oluşan dep- lebilen, kilometrelerce uza-
rem, volkan patlaması ve bunlara nan ve fay adı verilen arazi
bağlı deniz zeminin çökmesi ve-
ya kayması gibi tektonik olaylar kırıkları oluşabilir. Bu kırıklar
sonucu denize geçen enerji ne- her zaman yeryüzünde göz-
deniyle oluşan uzun salınımlı dev lenemeyip yüzey tabakaları
deniz dalgalardır. ile gizlenmiş olabilir. Plaka-
Tsunami, açık denizlerde hızlı
başlar ama dalga boyları bir insan larda zamanla yavaş yavaş
boyu yüksekliğindedir. Kıyıya, sığ gerçekleşen aşınma ve ha-
sulara yaklaştıkça yavaşlasa da rekete zorlanma bu bölgede
yüksekliği 50-60 m’ye kadar ar- bir enerji depolanmasına yol
tar. Bu yüzden de dev dalgalar bir açar. Enerji, kritik bir değere
yere vurduğunda tahrip gücü yük- Görsel 3.59: Fay hareketleri
sektir. Dört beş dalgadan oluşan ulaştığında fay düzlemi bo-
tsunami dalgalarının ilki ve sonun- yunca var olan sürtünme kuvvetini yenerek fay çizgisinin her iki
cusu zararsızken bu geliş gidişler tarafındaki kayaç bloklarının hareketlenmesine yol açar. Bu olay
ile dalgaların gücü binlerce ton ani yer değiştirme hareketi olup plakalar arasında biriken potansi-
ağırlığa ulaşabilir. yel enerjinin kinetik enerjiye dönüşmesidir. Bu durum yeryüzünde
Deniz kıyısında hissedilen dep-
remden sonra tsunami olma ola- deprem adı verilen doğa olayına neden olur.
sılığı her zaman vardır. Tsunami- Depremlerin büyük çoğunluğu yukarıda anlatılan şekilde ger-
nin ilk etkisi deniz suyunun yavaş çekleşmesine rağmen bazı bölgelerde volkanik patlamalarla ya da
yavaş çekilmesi ile olur. Bu dalga yer altındaki boşlukların (mağara), kömür ocaklarında galerilerin,
sonrakilerin habercisidir. Yıkıcı dal-
galardan önce okyanus ya da de- tuz ve jipsli (alçı taşı) arazilerde erime sonucu oluşan boşlukların
nizden gelen gök gürültüsü veya tavan blokunun çökmesi ile de oluşur. Merkezi okyanus dibinde
uçak sesini andıran bir uğultu da olan derin dokyanus depremlerinden sonra okyanusun iç kısmın-
duyulabilir. Örneğin 2004’te Hint dan kıyılara kadar uzanan ve bazen kıyılarda büyük hasarlara ne-
Okyanusu’nda yaşanan tsuna- den olan dev dalgalar oluşur. Bu dev dalgalara tsunami denir.
mide bu bilgilerden yola çıkan 10
yaşındaki İngiliz çocuk Tilly Smith
(Tili Simit), suların geri çekilmesinin Depremin Büyüklüğü ve Şiddeti
tsunami göstergesi olabileceğini
bildiği için yüze yakın kişinin haya- Depremin büyüklüğü; depremin kaynağında açığa çıkan ener-
tını kurtarmıştır. Smith, daha sonra jinin bir ölçüsü, şiddet ise depremin yapılar ve insanlar üzerindeki
BM’de bu konuyla ilgili bir konuş- etkilerinin bir ölçüsüdür.
ma yapmış ve bir gezegene onun Depremin büyüklüğü, kırılan plakanın yüzey alanına, kırılan yüzeyin
adı verilmiştir. iki tarafında kalan kayaçların birbirlerine göre bağıl olarak ne kadar
(Komisyon tarafından yazılmıştır.) yer değiştirdiğine ve kırılan kayaçların sertliğine bağlı olarak değişir.
Depremin şiddeti ise depremin büyüklüğüne, odak derinliğine ve o
BİLGİ bölgedeki yapıların depreme karşı dayanıklılığına bağlı olarak değişir.
Odak Derinliği: Depremde ener- Depremin şiddeti, depremlerin gözlenen etkileri sonucunda ve uzun
jinin açığa çıktığı noktanın yer yü- yılların vermiş olduğu deneyimlere dayanılarak hazırlanmış olan “şid-
züne olan uzaklığı depremin odak det cetvellerine” göre değerlendirilmektedir. Her ülkedeki bina kali-
derinliği olarak adlandırılır. tesi, o ülkenin inşaat teknolojisi ve ekonomik koşullarına göre biçim-

176