Page 36 - Tarih 11 - Ünite 2

2. ÜNİTE

İlim ve İrfan Erleri

Osmanlı Devleti’nde âlimler, devletin ilk teşkilatlanmasında ge-
nelde yönetici olarak görev yapmıştır. Ülke dışından gelen âlimler
matematik, tıp, hukuk, astronomi, din gibi alanlarda ilk eserleri
vererek Kuruluş Dönemi’nde Osmanlı toplumunun ihtiyaçlarını
karşılamıştır. Dönemin önemli ilim merkezleri olan Türkistan, Irak,
Mısır, Suriye ve İran’da eğitim görmüş ilim adamlarının etkisiyle
Osmanlı ilim geleneği şekillenmiştir. Devletin yüksek bir mede-
niyet seviyesine erişmesiyle toplum hayatında âlimlerin etkisi
ve önemi daha da artmıştır. Ancak XVII. yüzyıldan itibaren ilim ve
fikir hayatı gerilemeye ve akli ilimler ikinci plana atılmaya baş-
lanmıştır. Merkezî otoritenin zayıflamasıyla ortaya çıkan sosyal
ve ekonomik sorunlar, fetihlerin ve devlet gelirlerinin azalması,
yaşanan toprak kayıpları, ilmî gelişmeye engel olmaya başlamış-
tır. Bu olumsuzlukların etkisiyle, ilmî faaliyetleri teşvik edici un-
surların da kaybolması, ilim ve fikir insanlarının geçim endişesi
yaşamasına neden olmuştur.

TARTIŞALIM Bir ülkede ilmî faaliyetlerin artırılması için yapılması gereken
çalışmalar neler olabilir?

Avrupa ile Osmanlı ilim dünyası arasındaki açığı fark eden ilk Os-
manlı âlimi, Avrupa’da “Hacı Kalfa” ismi ile tanınan Kâtip Çelebi’dir
(Görsel 2.43). Kendisinden önceki âlimlerden farklı olarak birçok
önemli eserin tercümesini yapan ve Batı’daki ilmî gelişmeleri
de yakından takip eden Kâtip Çelebi, Arapça ve Türkçe eserler
kaleme almıştır.

XVII. Yüzyılda Bir Osmanlı Aydını: Kâtip Çelebi
XVII. yüzyılda bilmediklerini merak duygusuyla sürekli öğ-
renme uğraşısında olan Kâtip Çelebi, yaşının hayli ilerlemiş
olmasına rağmen zamanının bilim adamlarından dersler al-
maya çalışmıştır. Katıldığı seferlerde bile ordunun konakladığı
yerlerde kitapçı dükkânlarını dolaşarak ilmî çalışmalardan
haberdar olmaya özen göstermiş, yörenin âlimleriyle görüşüp
bilgilerinden yararlanmaya gayret etmiştir. Kâtip Çelebi’nin
eserlerinin altyapısını genel olarak bu ziyaretlerde elde ettiği
bilgi, gözlem ve materyaller oluşturmuştur.
Kâtip Çelebi sadece Türkçe ve Arapça yazılmış eserleri kaynak
olarak kullanmakla yetinmemiştir. Batı kaynaklarından da
yararlanmak gibi zamanının ilim adamlarına göre sıra dışılık
olarak nitelendirilebilecek bir ilmî tavır ve hür düşünceye
Görsel 2.43 sahip olmuştur. Öyleki Tarihçi Bernard Lewis (Bernard Luvis)
Kâtip Çelebi (Minyatür)
bu yönüyle Kâtip Çelebi’yi XVI ve XVII. yüzyıllarda Avrupa
üzerine kalem oynatan Hezârfen Hüseyin ve Müneccimbaşı
Ahmed B. Lütfullah ile birlikte başlıca üç Osmanlı yazarından
YORUMLAYALIM biri olarak kabul etmiştir.
Eyüp Baş, “Katip Çelebi (1609-1657)”, s.141-142’den düzenlenmiştir.

Kâtip Çelebi’nin, yaşadığı dönemde en önemli üç âlimden biri
sayılmasının sebepleri nelerdir?

82