Page 17 - Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi 11 | 1.Ünite

Türklerde Devlet Teşkilatı

Hükûmet
İslamiyet öncesi Türk devletlerinde siyasi, askerî, kültürel ve ekonomik meselelerin görü-
şülüp karara bağlandığı toy (kurultay) adı verilen meclislerin yerini, ilk Türk İslam devletlerinde
divan adı verilen ve günümüzdeki Bakanlar Kurulu gibi çeşitli dairelerden oluşan bir kurum
alırdı (Tablo 1.4). Bu divanların birleşmesiyle oluşan Divan-ı Saltanat’ın (büyük divan) başında
hükümdarın birinci derecede yardımcısı olan vezir bulunur, devlet meseleleri bu divanda görü-
şülüp karara bağlanırdı. Karahanlılarda vezire yuğruş, Gaznelilerde ise hâce-i büzürg denilirdi.
Vezirin atamasını ise bizzat hükümdar yapardı. Ayrıca vezirlerin emrinde bugünkü kabine siste-
mine benzer bir de divan bulunurdu.

Tablo 1.4: İlk Türk İslam Devletlerinde Bulunan Divanlar
Karahanlılar Gazneliler Büyük Selçuklular

Divan-ı Âli Divan-ı Vezaret Divan-ı Âla
Başkanı vezir olan bu divanda Vezirin başkanlığındaki bu divan, (Büyük Divan)
devlet ile ilgili meseleler görü- genel idari işlere ve mali işlere Devlet meselelerinin görüşüldüğü
şülüp karara bağlanırdı. bakardı. bu divanın başkanı vezirdi.

Divan-ı Risalet Divan-ı Tuğra (İnşa)
Divan-ı Tuğra (İnşa) İç ve dış yazışmaları yöneten Devletler ve eyaletlerle ilgili yazış-
Devletin iç ve dış yazışmalarıy- divandır. Bu divanın başındaki maları yöneten bu divanın başın-
la ilgilenen bu divanın başında- kişiye sahibi divan-ı risalet adı daki görevliye münşi veya tuğraî
ki görevliye Tuğraî denilirdi.
verilirdi. denilirdi. Bunlar Arapça ve Fars-
ça’yı çok iyi bilen bilgin kişilerdi.

Divan-ı İstifa Divan-ı İstifa Divan-ı İstifa
Mali işlerden sorumluydu. Bu Devletin mali işlerine bakan bu Devlet hazinesinin gelir ve gider-
divanın başında agıcı bulunur- divanın başında müstevfi vardı. lerini takip eden divandı. Başında
du. müstevfi bulunurdu.
Divan-ı İşraf
Divan-ı İşraf Devletin gizli haber alma dairesi Divan-ı İşraf
Devletin mali ve idari işlerini gibi çalışmakla birlikte, devletin Devletin mali ve idari işlerini teftiş
denetleyen bu görevliye müş- mali ve idari işlerini denetlerdi. ederdi. Bu divanın başındaki gö-
rif denilirdi. revliye müşrif denilirdi.
Bu divanın başkanına müşrif
denilirdi.
Divan-ı Arz Divan-ı Arz (Ceyş)
Ordunun genel işlerini yürü- Divan-ı Arz Askerlikle ilgili bütün işlerle ilgile-
türdü. Bu divanın başındaki Bu divan, askerlik işlerini yürü- nen bu divanın başındaki görevliye
görevliye arız denilirdi. türdü. Başkanı emir-i arız dı. arız denilirdi.

SORU
İlk Türk devletlerindeki kurultay ile ilk Türk İslam devletlerindeki divan teşkilatını karşı-
laştırarak ilk Türk İslam devletlerinde divan sayısının neden artmış olabileceğini açıklayınız.

27