Page 18 - Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi 11 | 1.Ünite

1. Ünite

Taşra Teşkilatı
İslamiyet öncesi Türk devletlerinde merkeze bağlı ancak merkezden uzak olan taşra diyebi-
leceğimiz yerlerde görev yapan yüksek dereceli görevliler vardı. Bunlar arasında; yabgu, tigin ve
tudun yer alırdı. Bu görevlilerin mülkî, askerî ve adlî görevleri vardı.
İslamiyet’ten önceki Türk devletlerinin yönetim anlayışı konusunda daha önce de ifade edil-
diği gibi “Ülke toprakları hanedan ailesinin ortak malıdır.’’ anlayışı, Türk İslam devletlerinde de
uygulanmış, İkili Devlet Teşkilatı (doğu-batı) anlayışı devam ettirilmiştir.
Karahanlı Devleti’nde ülkenin doğu kısmını Arslan Kara Han unvanıyla büyük hakan yö-
netirken ülkenin batı kısmını Buğra Kara Han unvanını taşıyan aileden bir han yönetiyordu.
Gazneli ve Selçuklu devletlerinde ise ülke eyaletlere (vilayet) ayrılarak yönetilmiş, eyaletler ise
kendi içerisinde kasaba ve köylere ayrılmıştır.
Gaznelilerin taşra teşkilatında ise daha merkezî bir yapı söz konusudur. Gaznelilerde her
eyaletin sivil, askerî ve adlî olmak üzere üç yöneticisi vardı. Bu idari bölgelerde hanedan üyeleri
görev yaparlardı. Bu tür topraklar özerk (yarı bağımsız) yönetilmiştir.
Büyük Selçuklularda taşra teşkilatı ilk Türk devletlerinden farklıydı. Çünkü Büyük Selçuk-
lularda taşra teşkilatı Büyük Divan’a bağlıydı. Taşranın merkez şehirlerinde şıhne adı verilen
askerî vali bulunur, eyaletler de melikler idaresinde bölgelere ayrılırdı. Her şehir ve kasabada
mülkî yönetimden sorumlu bir amid, mali işlere bakan bir amil ve belediye işlerini düzenleyen
bir de muhtesip bulunurdu (Tablo1.5).

Tablo 1.5: Karahanlı, Gazneli, Büyük Selçuklu ve Türkiye Selçuklu Devletlerinin Taşra Teşkilat Yapısı
Mülkî idarede hem askerî hem de hanedan üyesi birer vali bulunurdu. Adliye-
Karahanlılar
de kadı, maliyede amil/ımga, belediye işlerinde muhtesip vardı.
Mülkî idarede sahib-i divan, askerî idarede salar (sipehsalar), adlî idarede
Gazneliler
kadilkudat, maliyede amil, belediyede muhtesip vardı.
Mülkî idarede askerî vali olan şıhne, hanedan üyesi vali olarak melik, askerî
Büyük Selçuklular ve
Türkiye Selçukluları alandaki güvenlik sorumlusu olarak sahibü’s şurta vardı. Adalet işlerine kadı,
mali işlere amil ve belediye işlerine de muhtesip bakardı.

Tablo incelendiği zaman, Türk İslam devletlerinde bulunan eyaletlerdeki yöneticiler mülkî,
adlî ve mali işler ile belediye işlerinde birbirleriyle benzerlik gösterir. Gaznelilerdeki sahib-i di-
van, taşradaki mülkî idareden farklıdır.

Askerî (Sü) Teşkilat
Konargöçer kültürün etkisinde olan İslamiyet öncesi Türk
devletlerinde her Türk savaşa hazır vaziyette bulunurdu. İlk BİLGİ NOTU
Türk devletlerindeki ordu-millet anlayışı, ilk Türk İslam devlet-
lerinde de devam etmiş, Türklerin güçlü ordulara sahip olması Gulam sisteminde
büyük devletler kurmasını sağlayan en önemli unsur olmuştur. askerlerin birçoğu Türkler-
den oluşurdu. Satın alınan
Karahanlı ordusunun tamamı Türklerden oluşmuş ve bu ya da savaşlarda esir edilen
ordu; saray muhafızları, hassa ordusu, devlete bağlı Türk bey- bu çocuklar, Gulamhane
likleri ile hanedan ve valilerin emrindeki askerlerden (eyalet as- denilen yerde yetiştirilirdi.
kerleri) meydana gelmiştir. Selçuklu ordusu ise teşkilat yapısı Burada eğitilen çocuklar
bakımından Karahanlı ordusuyla benzerlik göstermiş, Selçuk- hem askerî hem de idari
lularda ordu komutanlarına subaşı denilmiştir. görevlere getirilir, bunların
İlk Türk İslam devletlerinde ordu teşkilatı oluşturulurken bir kısmı da sultanın özel
ilk Türk devletlerinden farklı bir yol izlenmiştir. Buralarda ordu birliğine seçilirdi. Gulam
oluşturulurken devletin bulunduğu coğrafyalardaki yerel un- sisteminin uygulamaları,
surlara da yer verilmiştir. Yerel halkların da yer aldığı Gazne ilk Türk İslam devletlerin-
ordusu; gulam birlikleri, eyalet askerleri, ücretli askerler ve gö- de çeşitli isimlerle devam
nüllülerden oluşurdu. Ayrıca Gazne ordusunda sayıları bin yedi etmiştir.
yüzü bulan filler de vardı.

28