Page 5 - Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi 11 | 3.Ünite

Türklerde Hukuk

B) İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE HUKUK

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

1. Türk devletlerinde devletin temeli niçin hukuk üzerine kurulmuş olabilir? Düşünceleri-
nizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
2. İslamiyet’in kabulüyle birlikte Türklerin hukuk sisteminde hangi değişimler yaşanmış
olabilir?

3.2. İslamiyet Öncesi ve Sonrası Dönemde Türklerde Hukuk

Nizamülmülk’ün Oğlu Fahrülmülk’e Mektubu
“…Her şeyden önce bütün reayanın senden asude (rahat, emin) olması gerekir.
Her zaman onlara hukuk lazımdır. Bırak onlar kalpleri serbest olduğu hâlde, kazançları
ile kendi hayatlarını temin yolunda çalışsınlar. Onlardan vergi alınmak istendiği zaman
yavaş alınsın. Hadiseler kapısı onların üzerine kapalı olsun. Hiç kimse, emredilenden baş-
ka onlardan bir şey almasın. Onlar asla incitilmesin. Sarayının kapısı zulme uğrayanlara
açık olsun. Emrettiğin her şey hakikat ve basiret yüzünden (üzerine) olsun…”
Vecdi Akyüz, Müslüman Türk Devletlerinde Divan-ı Mezâlim Kurumu, C. 5, s. 213-214

Yukarıdaki metinden de anlaşılacağı gibi Türk devletlerindeki hukuk anlayışına göre devlet,
doğruluk ve adalet üzerine kurulmuştur. İslamiyet’in kabulü ile İslam dinine ait kurallar (şerî
kurallar) Türklerin hukuk sistemine girerken eski Türk töresinden beslenen ve İslami kurallara
aykırı olmayan örfî hukuk da devam ettirilmiştir.
Türk İslam devletlerinde hukuk, şerî ve örfî hukuk olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Kur’an hü-
kümleri ve Hz. Muhammed’in söz ve davranışları temel alınarak oluşturulan şerî hukuk davala-
rına kadılar bakardı. Şerî hukuk davalarının başındaki görevliye kadılkudat adı verilir, kadıların
verdiği kararlara itiraz edilmesi durumunda, İslami bir kurum olan Mezâlim Divanı’na (Divan-ı
Mezâlim) başvurulurdu.
Örfî hukukun kaynağı ise Hun, Kök Türk ve Uygur kanunları ile Oğuz gelenekleridir. Örfî
hukuk daha çok yönetim, askerlik ve mali konularla ilgiliydi ve örfî hukukun başında emir-i dâd
bulunurdu.
Türk İslam devletlerinde devletin başı olan hükümdar, İslamiyet öncesi Türklerde olduğu
gibi adalet teşkilatının da başında bulunurdu. Aynı zamanda en büyük yargıç sıfatıyla Divan-ı
Mezâlim’in başındaki kişi olarak kadilkudat ve emir-i dâd’ın tayinlerini yapardı.

TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE HUKUK

ÖRFÎ HUKUK ŞERÎ HUKUK

Kaynakları Kullanıldıkları Alan Kaynakları Kullanıldıkları Alan
● Hun gelenekleri ● Yönetim ● Kur’an ● Evlenme
● Kök Türk ve Uygur ● Maliye ● Sünnet ● Boşanma
kanunları ● Askerlik ● İcma ● Miras
● Oğuz gelenekleri ● Kıyas ● Maliye
Başındaki Görevli Başındaki Görevli
● Emir-i dâd ● Kadilkudat

Şema 3.1: Türk İslam devletlerinde hukuk

105