Page 23 - TÜRK İSLAM SANATI TARİHİ 11

İSLAMİYET ÖNCESİ ORTA ASYA TÜRK SANATI

GÖKTÜRK SANATI
Orta Asya’da Hunlardan sonra Bumin Kağan liderliğinde kurulan Göktürkler (552-745)
tarihte Türk adını taşıyan ilk devlettir. Hem ilk alfabeyi kullanan hem de ilk Türkçe metin
kabul edilen Orhun Kitabeleri’ni yazan Göktürkler, Türk tarihi açısından önemli bir yere
sahiptir. Bilge Kağan, Kül Tigin ve Vezir Tonyukuk önemli devlet adamlarıdır. Göktürkler,
Basmil ve Uygur Türklerinin isyanı sonucu 745’te yıkılmıştır.
Mimari

Hunlardan sonra kurgan yapma geleneğini devam ettiren Göktürklerden günümüze
birçok kurgan ulaşmıştır. Göktürklerin inançlarını yansıtan kurganlar arasında Shooron
Bumbagar I, Shooron Bumbagar II (Mayhan Uul Bey) bulunmaktadır. Mayhan Uul Bey
Kurganı Moğolistan’da Mayhan Dağı’nın güneyinde bulunmaktadır. VII. yüzyılın ortala-
rında yapıldığı tahmin edilen kurgan 34-36 m boyutlarındadır ve etrafı 110 m uzunlu-
ğunda hendekle çevrilmiştir. Kurganın mezar odasına 42 m uzunluğunda bir koridorla
ulaşılmaktadır. Koridorun duvarları kırmızı ve siyah renklerle boyanmış 45 adet fresk
(yaş sıva üzerine yapılan duvar resmi) ile süslenmiştir. Bu fresklerde koruyucu hayvan,
asker, at ve seyis figürleri bulunmaktadır (Görsel 1.13). Göktürkler, önceki Orta Asya uy-
garlıklarına göre mi mariye ve şehirleşmeye önem vermiş; kurdukları şehirlere “ordu-balık”,
“ordu-kent” adını vermişlerdir. Bu şehirler kolay savunulması için kale tipinde inşa edilmiştir.
Göktürklere ait yerleşim yerlerinde yapılan kazılarda “mülk” anlamına gelen “bark” adı verilen
çok sayıda ev kalıntısına ulaşılmıştır.

Görsel 1.13: At ve seyis,
Mayhan Uul Bey Kurganı,
Moğolistan

Göktürkler, yöneticileri ve önemli devlet adamları için etraflarını külliye şeklinde tasarladık-
ları çok sayıda mezar anıt yaptırmıştır. Bu anıtlar arasında Şiveet-Ulaan Anıtı, Köl İç Çör Anıtı,
İhe Ashete Anıtı, Tonyukuk Anıtı, Kül Tigin Anıtı ve Bilge Kağan Anıtı bulunmaktadır.
Yapım tarihi kesin olarak bilinmeyen Tonyukuk Anıtı’ndan günümüze iki yazıt, sunak ve
mimari kalıntılar ulaşmıştır. Moğolistan’da bulunan Kül Tigin Anıtı 732 yılında Bilge Kağan
tarafından yaptırılmıştır. Etrafı duvarlarla çevrili dikdörtgen planlı anıtın içinde yazıt, yürüyüş
yolu, bark ve sunak bulunmaktadır. Anıtın girişinde bulunan dikdörtgen yazıt, kaplumbağa
biçimli kaideye sahiptir. Yazıtta Göktürkçe ve Çince metinler ve yazıt ile bark arasındaki
tören yolunun iki yanında ayakta veya oturur vaziyette heykeller bulunmaktadır. Anıtın içe-
risinde bulunan bark kısmında mezar odası bulunmamaktadır. Bu bölümün Göktürklerin
ölülerini hatırlamak amacıyla yaptıkları merasim yeri olduğu tahmin edilmektedir.

21