Page 34 - Coğrafya 10 | 1.Ünite

DOĞAL SİSTEMLER

DİKKAT EDELİM

Bir yeryüzü şeklinin oluşmasında sadece bir kuvvet ya da süreç etkili değildir. Örneğin bir vadinin olu-
şumunda akarsuların yanında diğer iç-dış kuvvet ve süreçlerin de etkisi olabilir.

Çözülme ile Oluşan Yeryüzü Şekilleri
Yeryüzünü oluşturan malzemenin erime, çatlama, ufalanma ve dağılma şeklinde kimyasal ve fiziksel (me-
kanik) süreçlerle parçalanmasına çözülme denir. Çözülme, yeryüzünün aşınması ve diğer dış kuvvetlerin yer
kabuğunu şekillendirmeye başlayabilmesi için oldukça önemlidir.

Çözülmenin hızını ve şeklini iklim, topoğrafya
özellikleri (yükselti, eğim, bakı vb.), su içeriği, ka-
yaç özellikleri ve organik faktörler belirler. Örneğin
sıcak, yağışlı, bitki örtüsünün gür ve kayaçların di-
rençsiz olduğu bölgelerde kimyasal ayrışma; kurak
ve yarı kurak bölgelerde ise fiziksel ayrışma daha
şiddetlidir.
Çözülme sonucu ortaya çıkan malzemenin bir
kısmı; akarsu, buzul, rüzgâr gibi dış kuv vetler tara-
fından taşınır. Malzemenin kalan kısmının bulundu-
ğu yerlerde ise kalıntı blok (Görsel 1.34) ve toprak
gibi ürünler oluşur.
Görsel 1.34: Kalıntı bloklar

Kütle Hareketlerinin Oluşturduğu
Yeryüzü Şekilleri
Çözülmeyle ortaya çıkan malzemenin bir kısmı,
yer çekiminin etkisiyle eğim doğrultusunda hareket
ederek yer değiştirir. Buna kütle hareketleri (heye-
lan, çamur akıntısı, kaya düşmeleri vb.) adı verilir.
Kütle hareketlerinin oluşmasında arazinin jeolo-
jik-jeomorfolojik özellikleri (kayaç yapısı, eğim, ta-
bakaların uzanış doğrultusu vb.), iklim şartları (yağış,
mevsim özellikleri vb.), ayrışma şiddeti, bitki örtüsü
ve insan faaliyetleri etkilidir. Bu hareketler, heyelan
set göllerinin oluşumunu da etkiler (Görsel 1.35).

Görsel 1.35: Kütle hareketi sonucu oluşan bir heyelan set gölü

Akarsuların Oluşturduğu Yeryüzü Şekilleri
Çeşitli kaynaklardan beslenerek yeryüzünde eğim doğrultusunda bir yatak içinde akışa geçen sulara ge-
nel olarak akarsu denir. Büyüklüklerine göre sel, dere, çay, ırmak veya nehir şeklinde adlandırılan akarsuların
şekillendirici etkileri taşıdığı su kütlesi ve malzemeyle doğru orantılıdır. Bunun yanında akarsuların yeryü-
zünü şekillendirmesinde iklim özellikleri (yağış miktarı, buharlaşma şartları vb.), yeryüzü şekilleri (yükselti,
eğim vb.), kayaçların geçirgenlik özellikleri ve bitki örtüsü gibi faktörler de etkilidir. Yeryüzünde dış kuvvet-
ler içerisinde en geniş etki alanına sahip olan akarsular (karaların yaklaşık %70’i), özellikle ekvatoral ve orta
kuşakta daha etkilidir. Akarsular; yataklarını geriye, yana, derine doğru aşındırır ve aşındırdığı malzemele-
ri uygun ortamlarda biriktirerek yeryüzünü şekillendirir. Bu yolla yeryüzünün şekillendiği arazilere akarsu
(flüvial) topoğrafyası denir.

44