Page 39 - Coğrafya 10 | 1.Ünite

10. Sınıf
DÜNYA'NIN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ 49

Rüzgârlar, hızlarının azaldığı veya bir engelle kar-
Barkan şılaştığı yerlerde taşıdığı malzemeleri biriktirerek
bazı şekiller oluşturur. Bu şekilde taşınan kum bo-

Kum yığınları yutundaki malzemelerin birikmesiyle kum yığınları
meydana gelir (Görsel 1.48). Bu kum yığınları, şekil-
lerine göre çeşitli isimler alır. Bunlardan en bilineni,
şekli hilale benzeyen barkanlardır. Ayrıca rüzgârlar,
özellikle yarı kurak bölgelerde lös adı verilen toprak-
ların oluşumuna da katkı sağlar.

Görsel 1.48: Kum yığınları ve barkan
Karstik Arazilerde Oluşan Yeryüzü Şekilleri
Yer altındaki gözenek ve boşluklarda bulunan yer altı suları, yüzey suları ile birlikte doğada bulunan kalker
(kireç taşı), kaya tuzu, jips (alçı taşı), tebeşir, dolomit vb. kayaçları eriterek çeşitli şekiller oluşturur. Bu yolla
oluşan şekillere karstik şekil, bu şekillerin yoğun olduğu arazilere ise karst topoğrafyası denir (Görsel 1.49).
Yağışlarla birlikte yüzeysel akışa geçen suların özellikle kalkerler üzerinde oluşturduğu oluk, delik, çukur
veya kanal biçimindeki en küçük karstik şekillere lapya denir. Karstik şekillerden biri olan dolinler, yüzeyde
erime veya çökme sonucu oluşmuş ve derinliği birkaç metre arasında değişen çukurlardır. Dolinlerin bir-
leşmesiyle uvala adı verilen daha büyük çukurlar oluşur. Dolin ve uvalaların genişleyip birleşmesiyle oluşan
daha geniş çukurlara da polye denir.
Karstik bölgelerde yer altına sızan sular buralarda da aşındırma faaliyetlerine devam eder. Aşındırmanın
zaman içerisinde ilerlemesiyle mağara adı verilen boşluklar oluşur. Mağaraları birbirine bağlayan boşluklara
ise galeri adı verilir. Galerilere ait tavanların bir kısmı zamanla çöker ve derinlikleri yüzlerce metreyi bulabi-
len çukurlar oluşur. Bu çukurlara obruk adı verilir.
Karstik bölgelerdeki sular, kayaçları çözerek bünyelerine aldığı maddeleri uygun ortamlarda biriktirerek
karstik birikim şekillerini oluşturur. Mağara tavanlarından damlayan suların içindeki malzemenin bir çıkıntı
gibi tavanda birikmesiyle sarkıtlar, tabanda birikmesiyle de dikitler oluşur. Sarkıt ve dikitlerin zamanla ge-
lişip birleşmesiyle sütun adı verilen şekiller oluşur. Ayrıca karstik sahalarda yer altından çıkan suların özel-
likle yamaçlarda yayılması sonucu eriyik malzemeler çökelerek birikir. Basamaklı yapıda oluşan bu şekillere
traverten adı verilir.

Uvala Dolin Karstik kaynak
Lapya Kanyon vadi
Polye Obruk

Galeri

Sarkıt
Traverten
Dikit

Sütun
Mağara Kalker
Görsel 1.49: Karst topoğrafyası

49