Page 17 - Tarih 9 | 4.Ünite

İLK VE ORTA ÇAĞLARDA TÜRK DÜNYASI

II. Kök Türk Devleti (682-742) Uygur Devleti (744-840)

630 yılında Çin hâkimiyetine girdikten Orhun ve Selenga bölgesinde yaşayan Uygurlar,
sonra birçok Türk beyi Çin’e karşı isyan Karluk ve Basmil boyları ile birlikte II. Kök Türk
etti. Bunların en önemlisi Çin sarayı- Devleti’ne son vermiştir. 744 yılında Kutluk Bilge
nı basmak isteyen Chie-shih-shuai’n Kül Kağan, merkezi Karabalgasun olan bağımsız
(Kürşat) 639 yılındaki baş kaldırışıdır. Uygur Devleti’ni kurmuştur (Harita 4.5). Devletin
Kürşat, Çin sarayını basarak veliahtı kuruluşundan üç yıl sonra Kutluk Bilge Kül Kağan
kaçırmayı ve onu kendi ülkesine götür- ölmüş ve yerine oğlu Moyen Çor geçmiştir. Bu dö-
meyi planlamıştı. Ancak havanın aniden nemde devletin sınırları batıda Siri Derya (Seyhun)
fırtınaya dönüşmesi ve ırmağın taşıp Nehri boylarına kadar uzanmıştır.
önlerini kesmesi yüzünden bu girişim Moyen Çor’dan sonra hükümdar olan Bögü Ka-
başarısız kaldı. Ardından bağımsızlığı ğan, Mani dinini kabul etmiştir. Mani dini Uygur-
kazanma adına 648, 679 ve 681 yılla- ları zayıflatan en büyük etken olmuştur. Uygurları
rında üç girişim daha yaşandı.
hareketsizliğe, et yememeye, savaş yapmamaya
Nihayet Kök Türkler, Kutluk önderliğinde teşvik eden bu din onların savaşçı özelliklerinin
bağımsızlık için harekete geçti ve 682 zayıflamasına neden olmuştur. Fakat sonradan
yılında zafere ulaşılarak II. Kök Türk Uygurların bilim, sanat ve edebiyattaki ilerleme-
(Kutluk) Devleti resmen kuruldu (Hari- lerine etki etmiştir.
ta 4.4). Kutluk Kağan, devleti derleyip
toplayan anlamına gelen “İlteriş” un- Uygur Kağanlığı’nın güçlenmesi üzerine Çin 821’den
vanını aldı. Tonyukuk ise “Apa Tarkan” itibaren alışıldık entrika politikalarını uygulamaya
unvanını alarak bütün askerî ve idari başlamıştır. Bu tarihten sonra Uygur sarayında türlü
işlerin planlanmasında İlteriş Kağan’ın karışıklıklar, suikastlar yaşanmıştır. Bu karışıklık,
en büyük yardımcısı oldu. Uygurların siyasi güçlerini zayıflatmış ve Uygur
Devleti yıkılma sürecine girmiştir. 840’ta Kırgızlar,
İlteriş Kağan’ın ölümü üzerine tahta Uygur Devleti’ne son vermiştir.
kardeşi Kapgan Kağan geçti. Faaliyetleri 840 Kırgız yenilgisinden sonra başka bölgelere göç
açısından Türk tarihinin en büyük fatih- etmek zorunda kalan Uygurlar, zamanla gittikleri
lerinden biri olan Kapgan Kağan, Türk yerlerde yeni devletler kurdular. Bunlardan ilki
boylarını hâkimiyet altına aldı. Ardından Çin’in kuzeyine göç eden Sarı (Kansu) Uygurları’dır.
Batı Türkistan’a yönelen Kapgan Kağan Sarı Uygurlar günümüzde Kuzeybatı Çin’de yaşa-
701 yılında Demir Kapı’ya kadar ulaştı.
maya devam etmektedir. Diğer devlet ise Beşbalık,
Kapgan Kağan’ın sert tutumu ve Çin Turfan, Hoça ve Kaşgar‘ı içine alan Turfan Uygur
entrikaları nedeniyle devlete bağlı boy- Devleti’dir. Bu devlet, Orta Asya’nın ticaret yolları
lar birer birer isyan etmişti. Bu isyanla- üzerinde olduğu için ekonomik olarak zenginleşti.
rın birinde Kapgan Kağan’ın öldürülmesi Bununla birlikte kültür ve sanat alanında da gelişti.
üzerine yerine oğlu İnel tahta çıkmıştı. Turfan Uygurları, günümüzde Çin’e bağlı Doğu Tür-
Fakat İnel’in kağanlığı yetersiz bulun- kistan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar.
muş ve onun yerine İlteriş’in oğlu Bilge,
kağanlığa; Kül Tigin ise komutanlığa
getirilmişti. Bilge Kağan ilk iş olarak
devletin başına büyük dert açan boyla- Ötüken
rın isyanını bastırmış ve devletin birliğini Beşbalık Karabalgasun
yeniden sağlamıştı. Talas Turfan
UYGUR DEVLETİ
Bilge Kağan’dan sonra devletin başı-
na geçen kağanların yetersiz olmaları TİBET ÇİN
zamanla devleti zaafa uğrattı. II. Kök
Büyük
Türk Devleti, 742’den itibaren yaşa- HİNDİSTAN Okyanus
nan isyanlarla zayıfladı. Sonuçta Basmil, Umman
Denizi
Karluk ve Uygurlar birleşerek II. Kök 0 1.000 km
Türk Devleti’ne son verdi. Harita 4.5
Uygur Devleti

103