Page 20 - Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi 11 | 4.Ünite

4. Ünite

Hazine Gelirleri
Osmanlı Devleti’nin mali sistemi; merkez maliyesi, tımar ve vakıflardan oluşmaktadır.
Bu gelirler; mukataa gelirleri, cizye gelirleri ve avarız gelirleri olmak üzere üç başlık altında
toplanabilir (Şema 4.3).

MERKEZ MALİYESİ TEMEL GELİR KAYNAKLARI

Mukataa Gelirleri Cizye Avarız

Geliri doğrudan merkezî hazineye İslam devletlerinde gayrimüs- Örfî vergilerden olan avarız,
aktarılan vergi ve gelir kaynakla- limlerden; güvenliklerinin sağ- divanın kararı ve padişahın
rıdır. Gümrük, darphane, tuzlalar lanması ve askerlikten muaf onayından sonra olağanüstü
ve maden gelirleri gibi devlete ait tutulmaları karşılığında alınan durumlarda reayadan alınan
kaynaklar mukataa usulüyle işle- bir vergidir. Bu vergi, askerlik vergiydi.
tilmiştir. Mukataalar, günümüzde çağına gelmiş sağlıklı erkekler-
özel teşebbüsler tarafından işleti- den alınırdı.
len şirketlere benzemektedir.

Şema 4.3: Merkez maliyesi temel gelir kaynakları
Devletin en önemli giderleri arasında asker maaşları (ulufeler) ve savaş harcamaları vardı.
Ulufeler devlet giderlerinin %70’lik kısmını, savaşlar ise %30’luk kısmını oluştururdu. Günümüz-
de kamu yatırımı olarak değerlendirilen harcamalar bu bütçeden karşılanmazdı. Çünkü bayın-
dırlık, eğitim ve sağlık harcamaları ile diyanet işleri için yapılan harcamalar hazineden para çıkışı
ile değil; vakıf gelirleri, ocaklık vb. gelirler ve vergi muafiyetleri ile yapılırdı. Vergiler ise; şerî ve örfî
vergiler olmak üzere ikiye ayrılırdı (Şema 4.4).

OSMANLI DEVLETİ’NDE VERGİLER

Şerî Vergiler Örfî Vergiler
● Öşür: Müslümanlardan alınan ürün ver- ● Çifthane: Bir çift öküz ile işletilebilen araziden alı-
gisi. nan vergi.
● Haraç: Gayrimüslimlerden alınan ürün ● Çift bozan: Toprağını izinsiz olarak terk eden veya
vergisi. üç yıl üst üste ekmeyenden alınan vergi.
● Cizye: Gayrimüslim erkeklerden askerlik ● İspenç: Gayrimüslimlerden alınan toprak vergisi.
yapmamaları karşılığında alınan vergi. ● Bac: Çarşı ve pazardan alınan vergi.
● Ağnam: Küçükbaş hayvan vergisi. ● Ağıl: Sürü sahiplerinden alınan vergi.

● İmdadiyeyi Seferiye: Sefer sırasında alınan vergi.
● İmdadiyeyi Hazariye: Barış zamanında alınan vergi.
● Derbent: Köprü veya geçitlerden alınan vergi.
● Avarız: Olağanüstü hâllerde alınan vergi.

Şema 4.4: Osmanlı Devleti’nde vergiler

Osmanlı Devleti’nin toprakları üzerinde tek tip vergi düzeni yoktu. Fethedilen bölgelerin
coğrafî şartları, etnik ve kültürel özellikleri ile sosyal ve ekonomik yapısı dikkate alınarak vergi
konusunda ayrı ayrı düzenlemeler yapılırdı. Dönemin şartlarında Osmanlı’nın bu vergileri nakit
olarak merkez hazineye toplayıp harcaması güç olduğu için Tımar Sistemi içinde vergi toplama
hakkı dirlik sahiplerine ve vakıflara bırakılmıştı.

148