Page 60 - TÜRK İSLAM SANATI 11

3. ÜNİTE

A) Mimari
Göktürkler şehirlerine “balık” adını vermişlerdir. Daha sonra bu kelime “balığ” şeklinde
söylenmeye başlanmıştır. Göktürklerde şehircilik Hunlara oranla daha fazla gelişmiştir.
Göktürk şehirleri genel itibariyle kale tipinde olup Ordu-Kent, Ordu-Balık şeklinde isimlen-
dirilmiştir. Göktürklerden günümüze kalan en önemli şehir kalıntıları Moğolistan’daki
Dzosim Cherem yerleşmeleridir, Bu kalıntılar kare şeklinde olup batıdan doğuya doğru
uzanan bir ana caddenin iki tarafında bulunmaktadır.
Orta Asya’da yapılan kazılar sonucu Göktürk yerleşmelerinde ev kalıntılarına ulaşılmıştır.
Türkçenin en eski kültür kelimelerinden biri olan “bark” kelimesi Göktürkçede mülk anlamı-
na gelmekte olup “ev” kelimesi ile birlikte kullanılmıştır. Kalelerin önünde bulunan pazar
yerlerine de “kıy” denilmiştir
Hunlarda görülen kurgan yapma geleneği Göktürklerde devam ederek mimarideki üslu-
bun ana ögesini oluşturmuştur. Orhun ve Yenisey ırmakları arasındaki bölgede Göktürklerde
önemli devlet adamlarının anısını yaşatmak için yapılan mezar anıtlarına rastlanmaktadır. Kül
Tigin, Bilge Kağan ve Vezir Tonyukuk’a ait mezar anıtları mimari özellik bakımından en iyi
örnek olarak gösterilebilir. Moğolistan’ın başkenti Ulan Bator’un 66 km güneydoğusunda
bulunan Tonyukuk Anıtı dikdörtgen biçiminde, köşeleri yuvarlatılmış iki taştan oluşmaktadır.
Anıta giden yolun her iki yanında çok sayıda balbal ve anıtların kalıntıları arasında heykeller
bulunmuştur. Heykellerin bir kısmı ayakta, bir kısmı ise oturmuş ve ellerini göğüs üzerinde
birleştirmiş kişileri tasvir etmektedir. Ayrıca burada at koşum takımı süslemeleri, pişmiş
topraktan masklar ve stuko süslemeler bulunmuştur.
Bu mimari özelliği Bilge Kağan tarafından ağabeyi Kül Tigin adına yaptırılmış anıtta da
görmekteyiz. Baykal Gölü’nün güneyindeki Orhun Vadisi’nde yer alan bu anıt, Türklerde
kaplumbağanın evreni sembolize etmesinden dolayı kaplumbağa heykeli üzerine inşa ettirilmiştir
(Görsel 3.17). Kerpiç duvarlarla çevrili olan yapının üstü kiremitle kaplanırken etrafı hendekle
çevrilmiştir. Karşılıklı iki koç heykelinin bulunduğu doğu kapısından tapınağa kadar uzanan yolun
her iki tarafında taş heykeller bulunmaktadır.
Bilge Kağan Anıtı, mimari açıdan dikdörtgen biçimli olup kaplumbağa şeklinde bir kaidenin
üzerine dikilmiştir. Anıt tek parça taş üzerine Göktürk alfabesiyle yazılmış bir kitabedir. Anıtın
bulunduğu alanda yapılan kazılarda yatan bir aslan ile başsız dört erkek heykeli bulunmuştur.
Bu heykellerden birinin Bilge Kağan’a ait olduğu kabul edilmektedir (Görsel 3.18).

Görsel 3.17: Kül Tigin Anıtı, Görsel 3.18: Bilge Kağan Heykeli,
Moğolistan Moğolistan

57