Page 63 - TÜRK İSLAM SANATI TARİHİ 11

ORTA ASYA MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ SANATI

Büyük Selçuklu mimarisinden anıtsal camiler, mezar anıtları ve kümbetle BİLGİ KUTUSU
günümüze ulaşmıştır. Karahanlılarda görülen mezar yapıları bu dönemde hem
mimari açıdan hem de form açısından gelişerek devam etmiştir. Kümbetlerin Kümbet: Genellikle çokgen
çoğu genel form ve örtü sistemi bakımından birbirine benzemektedir. Kümbetler bir gövdeye sahip, bodrum
genellikle dört köşeli, çok köşeli ve yuvarlak olarak tuğla malzemeyle yapılmıştır. katında mumyalık bulunan,
birinci katlarının üzeri içten
Büyük Selçuklu Dönemi önemli kümbetlerinden Mümine Hatun Türbesi kubbe, dıştan konik külah
Azerbaycan’a bağlı özerk cumhuriyet Nahcivan’da bulunmaktadır (Görsel 3.11). ile örtülü anıtsal mezar ya-
Büyük Selçuklu Atabeklerinden İldeniz’in oğlu Kızıl Arslan tarafından 1186 yılında pılarına denir.
yaptırılmıştır. Kümbet içten silindirik, dıştan on köşeli bir yapıya sahiptir. Ana
malzemesi tuğla olan eserde süslemeler boş yer bırakmayacak şekilde yapılmış,
eserin kitabesi ve geometrik süslemeleri firuze renkli çinilerle zenginleştirilmiştir.
Piramidal şekildeki asıl kubbe yıkılmış, günümüze basık kubbeli iç kısım kubbesi
ulaşmıştır. Büyük Selçuklu Dönemi’nden günümüze çok sayıda türbe ulaşmıştır.
Sultan Sencer Türbesi, Karagan/Harekan kümbetleri, Kümbet-i Ali, Doğu Radkan
ve Kişmar kümbetleri Büyük Selçuklu Dönemi’nden günümüze ulaşan eserlerdir.
Gazneliler ve Karahanlılar Dönemi’nde ilk örnekleri görülen
medreselerin yapımına Büyük Selçuklu Dönemi’nde
büyük önem verilmiş ve memurların yetiştirilmesi için
çok sayıda medrese yapılmıştır. Medreseler dönemin
önemli yerleşim yerleri olan Şam, Musul, Herat, Gazne ve
Merv’de yapılmış; özellikle Vezir Nizâmülmülk zamanında
çok sayıda medrese açılmıştır. Nizamiye
medreseleri Selçuklu ülkesinin hemen her
yerinde açılmış; bu medreselerde devleti
idare edecek önemli memurlar yetiştirilmiş;
dinî içerikli dersler, fen, siyaset bilimi,
coğrafya, tarih, dil ve edebiyat dersleri
verilmiştir. Nizamiye medreselerinden
önceki medreseler serbest eğitimin
verildiği yerlerdir. Nizamiye medreseleri
dağınık olan eğitimi sistemli hâle getirmiş;
plan, teşkilat ve müfredat bakımından
tarihte önemli bir yere sahip olmuştur.
Devlet himayesinde ülkenin çoğu yerinde
açılan bu medreselerde aynı plan ve
müfredat uygulanmıştır. Bu özellikleri ile
kendilerinden sonra yapılan medreseleri
etkilemişlerdir. Bağdat, Nîşâbur, İsfahan,
Belh, Musul, Basra, Merv, Âmül, Hargird ve
Rey medreseleri Nizamiye medreselerine
örnektir. Öğrenci ve hocaların masrafları
kurulan vakıf aracılığı ile karşılanmış;
medresenin vakfına çarşı, hamam dükkân
ve araziler tahsis edilmiştir. Bu medresenin
yanına aynı zamanda büyük bir kütüphane
yapılmış ve kütüphane Moğol işgali
sırasında tahrip edilmiştir.

Kervansaray yapımına Karahanlılar ve
Gazneliler Dönemi’nde olduğu gibi Büyük Görsel 3.11: Mümine Hatun
Selçuklu Dönemi’nde de büyük önem verilmiştir. İlk örneklerinde olduğu gibi bu Türbesi, Nahçıvan
dönemde de kervansaraylar önemli ticaret yolları üzerine kurulmuş; askerî birliklerin
sevk edilmesi, tüccarların mola vermeleri, posta ve haberleşme alanlarındaki hizmetlerin
görülmesinde önemli rol oynamış; dört eyvanlı, revaklı avlulu ve kare planlı olarak
yapılmışlardır.

61