Page 62 - TÜRK İSLAM SANATI TARİHİ 11

3. ÜNİTE
çıkarmış, bu unsurları hem dinî hem de sivil mimari eserlerde kullanmışlardır. Eserlerin
ana malzemesi olan tuğla, Karahanlı ve Gazneliler Dönemi’nde olduğu gibi çini ile
beraber süsleme unsuru olarak da kullanılmıştır. Büyük Selçuklular Dönemi’nde çok
sayıda cami, türbe, ribat ve medrese yapılmıştır. Büyük Selçuklular Türk mimarisinde
kendilerinden önce başlayan yenilikleri devam ettirerek geliştirmiştir. Büyük Selçuklu
Dönemi’nde görülen parlak mimari gelişmeler hem İran’da hem de bütün Doğu İslam
dünyasında vazgeçilmez plan şemaları ve mimari formlar olarak uygulanmıştır. Özellikle
camilerde dört eyvanlı, avlulu ve mihrap önü kubbeli planı ustalıkla uygulamışlardır.

Büyük Selçuklu Dönemi anıtsal cami örneklerinin başında İran’da 1072-1092 yılları
arasında Sultan Melikşah tarafından yaptırılan İsfahan Mescid-i Cuması gelmektedir
(Görsel 3.9). Eser, sonraki yıllarda büyük değişikliklere uğramış; geniş bir avlu etrafında
dört eyvanlı plan şemasına dönmüş; üzeri kubbe ve tonozlarla kapatılmıştır. 1080
yılında Sultan Melikşah Dönemi’nde yaptırılan anıtsal mihrap önü kubbe dışardan
sade bir görünüme sahiptir, iç kısımda yonca yaprağı biçimli tromplar ve kubbe
eteğini dolanan kûfi yazılar bulunmaktadır. Bu tuğla kubbe uygulaması Büyük Selçuklu
Dönemi geleneksel kubbe formunu (biçimini) oluşturmuş, kendinden sonra yapılacak
olan kubbelere de kaynaklık teşkil etmiştir. Bu kubbenin tam karşı kısmına, avlunun
kuzeyine Sultan Melikşah tarafından eşi Terken Hatun adına “Kümbet-i Haki” adıyla bir
türbe yaptırılmıştır. Türbenin üzeri mihrap önü kubbesi ile aynı özelliklere sahiptir. Bu
kubbe teknik ve estetik açıdan Büyük Selçuklu Dönemi’nin en olgun eserleri arasında
gösterilmektedir. Büyük Selçuklu Dönemi camileri arasında Gülpayegan Camii, Kazvin
Mescid-i Cuması, Kazvin Mescid-i Haydariyye, Zevvare Mescii Cuması, Ardistan Mescid-i
Cuması bulunmaktadır.

Görsel 3.9: İsfahan Mescid-i Cuması, İran
Karahanlılar ve Gaznelilerde olduğu gibi Büyük
Selçuklularda da minare yapımı önemlidir. Kullanılan
malzemenin dayanıksızlığı, doğal afet ve istilalar
yüzünden bu minarelerin büyük çoğunluğu günümüze
ulaşmamıştır. 1058 yılında Tuğrul Bey zamanında
inşa edilmiş olan Damgan Mescid-i Cuması’ndan
günümüze sadece minare ulaşmıştır (Görsel 3.10).
Silindirik şekilli minare yukarıya doğru incelmektedir.
Minarenin gövde kısmındaki süslemeler tuğlaların
değişik şekillerde dizilmesi ile oluşturulmuş, minarenin
gövde kısmında ise kullanımına ilk kez Büyük Selçuklu
Dönemi’nde rastlanan firuze sırlı çiniler yer almıştır.
Görsel 3.10: Damgan Mescid-i Cuması ve minaresi, İran

60