Page 74 - Konu Özetleri TYT Coğrafya

TÜRKİYE’DE ANA YER ŞEKİLLERİ, İÇ VE DIŞ KUVVETLER

Türkiye’de Dış Kuvvetler
Türkiye'de yer şekillerinin oluşmasında; akarsular, yer altı suları, rüzgârlar, buzullar, dalga ve akıntılar gibi dış kuvvetler
etkilidir.
Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri
Türkiye, genç oluşumlu yüksek ve engebeli bir ülke olduğu için akarsuların yatak eğimleri de genellikle fazladır. Bu
nedenle akarsular çoğu yerde hızlı akışlı olup, aşındırma güçleri fazladır. Dolayısıyla akarsu aşındırma ve biriktime şekilleri
yaygındır.

Türkiye'de Akarsu Aşındırma Şekilleri
Türkiye'de en yaygın akarsu aşındırma şekillerinden biri vadilerdir. Tür-
kiye'de, başta Kuzey Anadolu Dağları ve Toros dağlık alanları olmak
üzere, dağlık alanlarda dik yamaçlardan inen akarsular çok sayıda ta-
bansız kertik vadi oluşturmuştur. Akarsuların kıyıya ulaşmalarını sağ-
layan birçok boğaz vadi meydana gelmiştir. Bolkar Dağları'ndaki Gülek
Boğazı örneğinde olduğu gibi boğaz vadiler aynı zamanda ulaşım yolları
için bir geçit görevi yapar. Türkiye'de kanyon vadiler karstik arazile-
rin bulunduğu Batı ve Orta Toroslar'da, Orta Anadolu'nun güneyinde,
Uşak-Denizli arasında, Bartın-Karabük yöresinde oluşmuştur. Ege De-
nizi ve Marmara Denizi'ne dökülen nehirlerin taban seviyesine yaklaştığı
aşağı çığırlarında yana aşındırmalarla geniş tabanlı vadiler oluşmuş-
tur. Muradiye Şelalesi (Van)
Türkiye'nin yüksek ve engebeli alanlarında akarsuların yatakları boyunca
oluşmuş birçok eğim kırığı vardır. Bu eğim kırıklarında çok sayıda şelale
ve dev kazanı oluşmuştur. Antalya'da Düden ve Manavgat Şelalesi,
Erzurum'da Tortum Şelalesi, Kayseri'de Kapuzbaşı Şelalesi, Van'da
Muradiye Şelalesi bunlardan sadece birkaçıdır.
Türkiye'de kırgıbayırlar ve peribacaları da yaygındır. Nevşehir-Aksaray
arasında Kapadokya'da oluşmuş peribacaları bu yer şeklinin en güzel
örneklerindendir. İç kesimlerde, bitki örtüsünün zayıf olduğu yamaçlarda
kırgıbayırlara rastlanır.
Türkiye'de akarsuların yüksek düzlüklerde derin vadiler açmasıyla birçok
plato oluşmuştur. Cihanbeyli Platosu, Erzurum-Kars Platosu, Uşak-Eş- Uşak-Eşme Platosu
me Platosu bunlardan birkaçıdır.
Türkiye'de Akarsu Biriktirme Şekilleri
Türkiye akarsularının taşıdığı alüvyon miktarı oldukça fazladır. Bunun nedenleri akarsuların aşındırma güçlerinin fazla
olması ve şiddetli erozyondur.
Türkiye'de çok sayıda birikinti konisi ve yelpazesi oluşmuştur. Başta Gediz, Büyük Menderes, Erzurum, Konya ve
Erzincan ovaları olmak üzere birçoğunun kenarlarında birikinti konileri ve yelpazeleri oluşmuştur.
Türkiye'de birikinti konileri ve yelpazelerinin birleşmesiyle hafif eğimli dağ eteği ovaları oluşmuştur. Bozdağlar'ın kuzey
etekleri, Aydın Dağları'nın güney etekleri, Uludağ'ın kuzey eteklerinde oluşmuş dağ eteği ovaları bunlara örnektir.
Dağlık alanlarda tektonik çukurların (Doğu Anadolu'daki Erzincan, Muş,
Malazgirt, Yüksekova ve Iğdır ovaları gibi) veya eski göl tabanlarının
alüvyonla doldurulmasıyla oluşmuş çok sayıda dağ içi ovası vardır.
İç kesimlerde ve kıyılardaki düzlüklerde akış hızı azalmış akarsular, kendi
yatakları içinde alüvyon biriktirerek çok sayıda ırmak adası oluşturmuştur.
Karadeniz, Akdeniz ve Ege kıyılarında (kıyının sığ olduğu yerlerde)
denize dökülen Yeşilırmak, Kızılırmak, Meriç, Göksu, Seyhan ve Ceyhan
nehirleri ağız kısımlarında delta oluşturmuştur.
Türkiye'de iç bölgeler veya kıyı bölgelerin düzlüklerinde akan akarsular
menderesler oluşturmuştur. Özellikle Ege ve Marmara Denizi'ne dökülen
akarsuların aşağı çığırlarında görülmektedir. Göksu Deltası (Silifke)
Türkiye'de; akarsuyun yeni bir güç kazanarak yatağını daha derinlere doğru aşındırması ve yatağına gömülmesi sonucu
akarsuyun kenarlarında oluşan seki (taraça) görülmektedir.

74 MEBİ KONU ÖZETLERİ COĞRAFYA - TYT